Aktor, reżyser teatralny, pedagog, współzałożyciel Teatru Ochoty w Warszawie. Ojciec reżysera Juliusza Machulskiego. W czasie wojny, jako czternastolatek został zmuszony do pracy w zakładach samochodowych "Polski Fiat". Dopiero po 1945 podjął naukę w szkole średniej i zdał maturę, a w latach 1950-54 studiował w łódzkiej Państwowej Wyższej Szkole Aktorskiej. W 1971 ukończył również Wydział Reżyserii Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej (PWST) w Warszawie. W 1974 została wykładowcą na Wydziale Aktorskim łódzkiej Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej im. Leona Schillera (PWSFTviT). Dwukrotnie był dziekanem tego wydziału – w latach 1982-84 i 1989-96. Od 1999 roku Machulski prowadził prywatną szkołę aktorską, działającą przy ASSITEJ - Międzynarodowym Stowarzyszeniu Teatrów dla Dzieci i Młodzieży. Był pomysłodawcą utworzenia na ulicy Piotrkowskiej w Łodzi Alei Sławy, polskiego odpowiednika Bulwaru Hollywodzkiego. W 1998 roku odsłonięto gwiazdę Machulskiego. W 1999 roku uzyskał tytuł "Łodzianina Roku 1998" w plebiscycie zorganizowanym przez Radio Łódź. W 2000 nadano mu tytuł Honorowego Obywatela Zamościa. W 2002, podczas 7. Festiwalu Gwiazd odcisnął dłoń na Promenadzie Gwiazd w Międzyzdrojach.
Machulski jest autorem książki "Zawód – aktor: rozmyślania i projekty" (2000) i tomu wspomnień "Chłopak z Hollyłódź" (1999). W 2003 roku ukazał się "Benefis" – wywiad-rzeka przeprowadzony z aktorem przez Marka Pająka.
Kariera teatralna i pedagogiczna
W latach 50. Machulski z grupą przyjaciół ze szkoły aktorskiej zaczął występować w Teatrze Dramatycznym im. Stefana Jaracza w Olsztynie (1954-1955). Potem grał w Opolu, w Teatrze Ziemi Opolskiej (1955-1957), a następnie, w latach 1957-1963, w Teatrze im. Juliusza Osterwy w Lublinie. W początkowym okresie swojej kariery Machulski związał się z tymi prowincjonalnymi ośrodkami, jako że miał tam okazję grać wiele dużych ról, na które nie miałby szans w Warszawie czy Krakowie.
W Opolu wystąpił m.in. jako Romeo i Merkucjo w "Romeo i Julii" Szekspira w reżyserii Szymona Szurmieja (1956), hrabia Almawiwa w "Cyruliku Sewilskim" Pierre'a Beaumarchais w reżyserii Jerzego Blocka (1956) oraz tytułowy Don Karlos w dramacie Fryderyka Schillera w reżyserii Mariana Godlewskiego (1957). W Lublinie był von Kalbem w "Intrydze i miłości" Schillera w reżyserii Marii Wiercińskiej (1958), Emilianem w "Romulusie Wielkim" Friedricha Dürrenmatta w reżyserii Jana Świderskiego (1960), Janem w "Pierwszym dniu wolności" Leona Kruczkowskiego w reżyserii Marka Okopińskiego (1960), a także Przełęckim w dramacie Stefana Żeromskiego "Uciekła mi przepióreczka" inscenizowanym przez Zbigniewa Besserta (1961). Szczególne uznanie przyniosła mu w tym czasie rola Długiego w sztuce Daria Fo "Archaniołowie nie grają w bilard" w reżyserii Jana Biczyckiego (1961). Machulski otrzymał za nią nagrodę aktorską na Festiwalu Teatralnym w Kaliszu i wyjechał na stypendium do Francji. W teatrze w Lyonie asystował na próbach wybitnego reżysera Rogera Planchona. Ponadto w Lublinie Machulski działał z grupą aktorów Teatru im. Juliusza Osterwy oraz swoją żoną Haliną Machulską w zespole Reduta 61. Pod egidą Reduty Machulski reżyserował i grał m.in. Małego w prapremierowym spektaklu "Na pełnym morzu" Sławomira Mrożka (1961).
W latach 1963-1966 Machulski występował na deskach Teatru Nowego w Łodzi. Zagrał wówczas m.in. w "Bliźniakach z Wenecji" Carla Goldoniego w reżyserii Janusza Kłosińskiego (1965) i Mefistofelesa w "Fauście" Goethego (1965). Aktorską kreację stworzył w "Wielkim Bobbym" Krzysztofa Gruszczyńskiego, wcielając się w tym przedstawieniu w postać tytułową (1963). Rola ta przyniosła mu kolejną nagrodę aktorską na festiwalu w Kaliszu; Machulski również wyreżyserował to przedstawienie. W Łodzi przygotował jeszcze spektakl "Anioł na dworcu" wg tekstu Jarosława Abramowa (1966), równocześnie działał także na Scenie Studyjnej.
W 1966 roku aktor przeniósł się do stolicy. Najpierw pracował w Teatrze Polskim (1966-1972), a potem na scenie Teatru Narodowego (1972-1974). Grał m.in. Ludmira w "Panu Jowialskim" Aleksandra Fredry w reżyserii Jerzego Kreczmara (1967) oraz, u tego samego reżysera, Edwarda Chamberlayne'a w "Cocktail Party" Thomasa S. Eliota (1971). Wcielił się również w postać Michajła Rakitina w "Miesiącu na wsi" Iwana Turgieniewa w reżyserii Adama Hanuszkiewicza (1974).
W 1970 roku Machulski razem z żoną otworzył w Warszawie własną scenę, Teatr Ochoty - Ośrodek Kultury Teatralnej, a wkrótce potem ognisko teatralne dla dzieci i młodzieży. Jak wspominał ten ruch w piśmie "Przegląd" (nr 28, 2003):
Kiedy przyjechałem do Warszawy, dowiedziałem się, że takich jak ja jest ponad 300 w Warszawie. No to poszliśmy z Haliną na studia reżyserskie, bo chcielismy być niezależni.
Machulski szefował Teatrowi Ochoty do 1996 roku. W nazwie teatru zawierała się główna idea sceny, która miała być miejscem edukacji młodych ludzi sztuki i miejscem spotkania twórców z publicznością. Od 1975 roku Teatr Ochoty występował latem w Zamościu grając sztuki szekspirowskie. Te występy stały się zalążkiem dorocznego Zamojskiego Lata Teatralnego.
Działalność pedagogiczna stała się wkrótce ważnym zajęciem Machulskiego. W 1974 roku rozpoczął pracę w Państwowej Wyższej Szkole Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej w Łodzi. W latach 1981-1983 oraz 1991-1996 był dziekanem wydziału aktorskiego tej uczelni. Jak mówił na temat swojej koncepcji nauczania w łódzkiej Gazecie Wyborczej (nr 153, 2003):
(...) przyszli aktorzy już na pierwszym roku powinni grać duże role, by – nim przystąpią do dyplomu – mieli ich na koncie pięć czy siedem. Program przewidywał więcej rozmów pozwalających młodym ludziom uświadomić sobie różnice między teatrem a filmem. Na moich zajęciach zawsze filmujemy to, nad czym pracowaliśmy i wspólnie analizujemy materiał. Kładę nacisk na integrację przedmiotów. Chodzi o to, by studenci niekoniecznie osobno uczyli się szermierki czy tańca. Może lepiej przygotować spektakl wykorzystując te elementy.
W latach 70. w Teatrze Ochoty wyreżyserował razem z Haliną Machulską m.in. "Romea i Julię" (1973) oraz "Sen nocy letniej" (1978) Szekspira, "Uciekła mi przepióreczka" Żeromskiego (1973), ponadto wystawił "Doktora Judyma" wg Żeromskiego (1975), "Letników" Maksyma Gorkiego (1977) i "Iwanowa" Antoniego Czechowa, gdzie zagrał główną rolę (1979).
Równolegle Machulski występował w filmie, co nie przeszkodziło mu w dalszej pracy teatralnej. Na scenie Teatru Ochoty wciąż przygotowywał kolejne, ambitne projekty. W 1981 roku wyreżyserował "Antygonę" Jeana Anouilha i zagrał w tym spektaklu postać Kreona, wystawił "Miarka za miarkę" Szekspira (1982), a rok później wcielił się w postać króla Leara w spektaklu reżyserowanym wspólnie z Haliną Machulską (1983). Tę szekspirowską serię dopełniły jeszcze przygotowany przez Machulskiego "Ryszard III" (1984), reżyseria i rola Ducha Ojca Hamleta w "Hamlecie" z 1985 roku oraz "Sen nocy letniej", który małżeństwo Machulskich przygotowało w Teatrze Ochoty w 1987 roku. Na afiszu pojawił się też "Idiota" wg Fiodora Dostojewskiego w reżyserii Magdaleny Bączewskiej z Machulskim w roli Lebiediewa (1983), "Doktor Żiwago" wg Borisa Pasternaka w reżyserii Machulskiego (1988) oraz, w tym samym roku, "Balladyna" Juliusza Słowackiego także przygotowana przez szefa sceny przy ulicy Reya. Ponadto w repertuarze Teatru Ochoty pojawiły się sztuki autorstwa Machulskiego. Jak mówił w piśmie "Życie" (nr 147, 2003):
Sztuki zacząłem pisać, gdy byłem dyrektorem Teatru Ochoty, ponieważ brakowało współczesnych dramatów. Graliśmy spektakle o wyborach moralnych, chcieliśmy edukować widownię. Potrzebowaliśmy bohaterów borykających się z trudnymi decyzjami. Pod tym właśnie kątem zacząłem pisać.
Pierwszym jego tekstem, anonsowanym pod pseudonimem Jan Szymański, była "Krzywa płaska" wystawiona w 1977 roku, potem był "Lęk" (1985) i "Niebezpieczne zabawy" (1993), natomiast sztuka "Bracia" o dwóch braciach – człowieku z "Solidarności" i sekretarzu partii, nie doczekała się realizacji. Ważną pozycją w artystycznej biografii Machulskiego stał się spektakl z 1988 roku – "Zapiski więzienne" wg kardynała Stefana Wyszyńskiego. Aktor wcielił się w tym przedstawieniu w postać prymasa.
Kareria filmowa
W filmie Machulski debiutował w 1952 roku epizodem w "Trzech opowieściach" Ewy Poleskiej. W 1953 zagrał epizodyczną rolę junaka SP u Konrada Nałęckiego w "Sprawie konia" w "Trzech opowieściach". Dopiero w 1958 roku wystąpił w znaczącej roli porucznika Stanisława Kamienia, pilota Dywizjonu 306 u Huberta Drapelli w "Historii jednego myśliwca". W tym samym roku zagrał rolę porucznika Pileckiego w filmie "Orzeł" Leonarda Buczkowskiego i marynarza Janka, narzeczonego Irki w "Wolnym mieście" Stanisława Różewicza.
Jednak prawdziwe uznanie i popularność przyniosła aktorowi rola w "Ostatnim dniu lata" Tadeusza Konwickiego (1958). Zagrał u boku Ireny Laskowskiej. W tym subtelnym, psychologicznym filmie dwójka aktorów stworzyła przejmującą parę, która wyrażała egzystencjalne doświadczenie całego pokolenia - młodych ludzi, naznaczonych przez wojnę i niepewnych swojej przyszłości. Sama Maria Dąbrowska w swych pamiętnikach nazwała film "wydarzeniem w skali światowej". Zaś o grze aktorskiej napisała (cytat wg pracy Kazimierza A. Lewkowskiego "Zdobywanie życia" [szkic biograficzny na 40-lecie pracy Jana Machulskiego], Warszawa 1994):
[Aktorzy], a zwłaszcza Machulski, grali tak, że nie czuło się w nich aktorstwa. Dla mnie taka gra jest najlepsza, tak, jak najlepszy jest w powieści styl, którego się nie zauważa.
Jan Machulski w filmie "Ostatni dzień lata", fot. Romuald Pieńkowski / Filmoteka Narodowa Film został nagrodzony Grand Prix na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Wenecji, Nagrodą Główną na EXPO w Brukseli i I nagrodą na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Londynie.
W latach 60. Machulski wziął udział w głośnych, filmowych adaptacjach dzieł literackich reżyserowanych przez Wojciecha Jerzego Hasa – "Rękopisie znalezionym w Saragossie" jako hrabia Pena Flor (1964) i w "Lalce" jako Julian Ochocki (1968).
Machulski tak mówił o swoim aktorstwie filmowym w swoich wspomnieniach "Chłopak z Hollyłódź":
Grając w filmach poznawałem specyfikę aktorstwa filmowego. Zobaczyłem siebie, mogłem eliminować złe rzeczy. Nauczyłem się, że lepiej mniej niż dużo. (...) Wiedziałem, że zbliżenie musi być krótkie. Że montaż gra za mnie. Że gram w kinie w moll, a w teatrze w dur.
W tamtym czasie Machulski zagrał również m.in. Wacława Jasińskiego u Wandy Jakubowskiej w "Historii współczesnej" (1960), pierwszoplanową rolę Karola Borowskiego w filmie "Drugi człowiek" (1961) u Konrada Nałęckiego, Doktora u Jana Batorego w "Odwiedzinach Prezydenta" (1961), porucznika Adama Włodarczyka u Bohdana Poręby w "Daleka jest droga" (1963), Freda Van Houben, detektywa z Brukseli u Stanisława Lenartowicza w "Pamiętniku pani Hanki" (1963).
Machulski wspomina, że Krzysztof Teodor Toeplitz w tygodniku "Świat" przyznał mu "Oskara" za tę drugoplanową rolę. Była to jego pierwsza filmowa kreacja o charakterze komediowym i właśnie dzięki niej zauważył go Janusz Majewski. Reżyser zaproponował Machulskiemu kilka ról sensacyjno-komediowych w filmach telewizyjnych, m.in. w filmie "Awatar, czyli zamiana dusz" (1964) z cyklu "Opowieści niezwykłe". Ich współpraca tak dobrze się układała, że Janusz Majewski napisał specjalnie dla Machulskiego scenariusz do filmu "Sublokator" (1966). Aktor zagrał w filmie jedyną męską rolę, tytułowego sublokatora. Tego typu role przyniosły Machulskiemu dużą popularność i uczyniły z niego kinowego amanta lat 60. Jak mówił o tej roli w magazynie "Film":
Postać Ludwika, cichego naukowca, który wpada w pułapkę zastawioną przez kilka samotnych kobiet, wymagała dyskretnego, zręcznego komizmu, jaki bardzo lubię.
Następną dużą rolę komediową - kapitana Stanisława Karskiego zagrał aktor w "Rzeczpospolitej babskiej" (1969). Reżyserem filmu był Hieronim Przybył. Niestety nie proponowano Machulskiemu wielu ról komediowych, choć chciał ich zagrać więcej i żałował, że w polskim kinie brak było takich postaci, jakie grywał Jack Lemmon, którego aktorstwo było mu bardzo bliskie.
W latach 60. i 70. Machulski zagrał też m.in. porucznika UB u Juliana Dziedziny w "Rachunku sumienia" (1964), dyrygenta chóru u Heieronima Przybyła w "Poznańskich słowikach" (1965), Runiewskiego u Stanisława Lenartowicza w "Upiorze" (1967), Joachima u Jerzego Kawalerowicza w "Grze" (1968), autora u Mieczysława Waśkowskiego w "Prawdziwie magicznym sklepie" (1969), majora, komendanta miasta u Aleksandra Ścibora Rylskiego w "Sąsiadach" (1969), Piotra, ojca Tomka u Jana Rybkowskiego w "Albumie polskim" (1970), reżysera-dokumentalisty badającego powojenne losy przyjaciół z Powstania Warszawskiego w, Zygmunta Zawadę u Jerzego Zarzyckiego w "Pogoni za Adamem" (1970), adwokata Jana u Andrzeja J. Piotrowskiego w psychologicznym filmie "Z tamtej strony tęczy" (1972) czy ojca Andrzeja u Janusza Kijowskiego w "Indeksie", głośnym, zakaznym przez cenzurę filmie, opowiadających o losach Pokolenia '68 (1977).
Aktorowi ogromną popularność przyniosła następna dekada i role w filmach swojego syna Juliusza Machulskiego. Stworzył kreację w "Vabanku" (1981), komedii, której akcja toczy się w półświatku przedwojennej Warszawy. "Vabank", stylistycznie nawiązujący do słynnego amerykańskiego obrazu "Żądło", zawdzięczał powodzenie przede wszystkim aktorstwu Leonarda Pietraszaka, Witolda Pyrkosza i właśnie Machulskiego, który zagrał głównego bohatera – kasiarza Henryka Kwinto. Machulski bez zbędnej szarży, z wyczuciem konwencji i lekkością nakreślił postać romantycznego i szlachetnego złodzieja. Jak wspominał tę rolę w magazynie "Film" (nr 8, 2003):
Kwinto stał się moją kultową rolą. Tak mnie witają starzy i młodzi, a nawet bardzo młodzi ludzie. Również za granicą, w ośrodkach polonijnych popularność tej roli jest ogromna. Zarówno w Europie, Ameryce, jak i w RPA.
Do tej postaci powrócił pięć lat później w filmie "Vabank 2, czyli Riposta". Potem można było zobaczyć go w kolejnych produkcjach przygotowanych przez Juliusza Machulskiego – "Kingsajzie" (1987) i "Deja Vu" (1989).
Kadr z filmu "Vabank", reżyseria: Juliusz Machulski, 1981. Na zdjęciu: Jan Machulski, fot. Polfilm / East News
W latach 80. i 90. zagrał też m.in. Pułkownika u Waldemara Dzikiego w "Cudownym dziecku" (1986), teścia Miauczyńskiego u Marka Koterskiego w "Życiu wewnętrznym" (1986), generała Jastrzębskiego u Juliusza Janickiego w "Pomiędzy wilki" (1988), Józefa Małeckiego u Janusza Kijowskiego w "Stanie strachu" (1989), Walendę, majora SB u Władysława Pasikowskiego w "Psach" (1992) i "Psach 2: ostatnia krew" (1994), pułkownika u Waldemara Krzystka w "Polskiej śmierci" (1994), dziadka u Mirosława Borka w "Cudzym szczęściu" (1997), Franciszka Jaszczuka, dyrektora szkoły u Jana Hryniaka w "Przystani" (1997) i Andrzeja "Bosa" u Konrada Niewolskiego w "D.I.L." (2002). W 2005 zagrał komtura Zygfryda u Rafała Buksa i Pawła Czarzastego w "1409. Afera na zamku Bartenstein", fotografa u Michała Rosy w "Co słonko widziało" i Kwintowskiego u Bartosza Brzeskota w "Nie ma takiego numeru".
Można go było również zobaczyć w popularnych polskich serialach telewizyjnych, np. "Podróży za jeden uśmiech" Stanisława Jędryki (1971), "Dyrektorach" Zbigniewa Chmielewskiego (1975), "Polskich drogach" Janusza Morgensterna (1976), czy "Daleko od szosy" Chmielewskiego (1976).
Jego role w filmach zagranicznych to m.in. pierwszoplanowa postać Milenberga, szefa gangu u Janusza Wazowa w "Izkustvenata patica" (prod. Bułgaria, 1974), Reinbergera u Jarosława Balika w "Zrcadleni" (prod. Czechosłowacja, 1977). Wystąpił u Ondrásza Kerna w "Orlszánszáj" (prod. Węgry, 1979). Zagrał pułkownika Krugera u Alexandra Ramati w "And the Violins Stopped Playing" (prod. Szwajcaria, USA, 1988) i majordomusa u Kate Dolidze w "Dinozavris" (prod. Gruzja, 1993).
W ostatnich kilkunastu latach Machulski pojawiał się w kolejnych filmach reżyserowanych przez swojego syna, Juliusza – wystąpił w "Szwadronie" (1992), "Kilerze", "Kilerach dwóch" (1999) oraz w "Vincim" (2004).
W Teatrze Telewizji występował jako aktor i reżyserował sztuki.
Odznaczenia i nagrody:
- 1963 – Nagroda indywidualna za rolę tytułową w sztuce "Wielki Bobby" Krzysztofa Gruszczyńskiego w reżyserii Jana Machulskiego na 3. Kaliskich Spotkaniach Teatralnych oraz nagroda Prezydium Miejskiej Rady Narodowej dla Teatru im. Juliusza Osterwy w Lublinie za rzetelne realizacje i konsekwencję artystyczną przedstawień dla "Wielkiego Bobby'ego";
- 1974 – I nagroda jury i III Nagroda Publiczności za spektakl "Homo mollis, czyli człowiek wrażliwy" wg Warda Ruyslincka w reżyserii Haliny i Jana Machulskich w Teatrze Ochoty w Warszawie (wspólnie z Haliną Machulską) na 9. Ogólnopolskim Przeglądzie Teatrów Małych Form w Szczecinie;
- 1977 – Nagroda publiczności i jury za przedstawienie "Egzamin" Jana Pawła Gawlika w reżyserii Jana Machulskiego w Teatrze Ochoty w Warszawie na 12. Ogólnopolskim Przeglądzie Teatrów Małych Form w Szczecinie;
- 1977 – Złoty Krzyż Zasługi;
- 1978 – Nagroda Prezydium ZG TKKŚ za osiągnięcia artystyczne i popularyzatorskie Teatru Ochoty w Warszawie;
- 1978 – Nagroda Towarzystwa Krzewienia Kultury Świeckiej za lata 1976-77;
- 1979 – Nagroda teatralna tygodnika "Przyjaźń" za reżyserię przedstawienia "Iwanow" Antoniego Czechowa w Teatrze TV;
- 1980 – Nagroda "Trybuny Ludu" za osiągnięcia w kształtowaniu działalności Teatru Ochota, ośrodka kultury teatralnej w środowiskach robotniczych i wśród młodzieży Warszawy (razem z Haliną Machulską);
- 1980 – Nagroda Miasta Stołecznego Warszawy;
- 1985 – Nagroda Miasta Stołecznego Warszawy za działalność teatralną w środowisku młodzieżowym;
- 1988 – "Buława hetmańska" dla spektaklu "Balladyna" Juliusza Słowackiego w reżyserii Jana Machulskiego w Teatrze Ochoty w Warszawie na 13. Zamojskim Lecie Teatralnym w Zamościu;
- 1990 – "Srebrny pierścień Wikenhausera" – nagroda w 35-lecie pracy artystycznej na 25. Ogólnopolskim Przeglądzie Teatrów Małych Form w Szczecinie;
- 1994 – Medal Edukacji Narodowej z okazji jubileuszu 40-lecia pracy artystycznej;
- 1996 – Medal IV Wieki Stołeczności Warszawy w dowód uznania za koncepcję i osiągnięcia Teatru Ochoty;
- 1998 – Odznaczony za Zasługi dla Miasta Łodzi;
- 1998 – Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski z okazji 50-lecia PWSFTviT;
- 2000 – Tytuł Honorowego Obywatela Miasta Zamościa;
- 2001 – "Duża Ogródkowa" za autorski spektakl "Niebezpieczne zabawy" w reżyserii Jana Machulskiego wykonany razem z Teatrem Zwierciadło w Łodzi na 10. Konkursie Teatrów Ogródkowych w Warszawie;
- 2002 – Tytuł najlepszego spektaklu sezonu 2001/2002 dla "Balladyny" Juliusza Słowackiego w reżyserii Jana Machulskiego w Bałtyckim Teatrze Dramatycznym w Koszalinie;
- 2003 – "Specjalna Żaba" – nagroda operatorów dla polskiego aktora na 11. Camerimage w Łodzi;
- 2005 – "Ambasador Zamościa" – tytuł przyznany z okazji 30. Zamojskiego Lata Teatralnego za tworzenie historii festiwalu;
- 2005 – "Offskar" (Polska Nagroda Kina Niezależnego) za całokształt twórczości i wspieranie kina offowego.
- 2006 – Zgierz – "Anioł Kultury" nagroda za wkład w edukację i sztukę filmową (razem z żoną Haliną i synem Juliuszem);
- 2008 – Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski, przyznany pośmiertnie; Medal "Pro Memoria" przyznawany przez Kierownika Urzędu do spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych za "wybitne zasługi w utrwalaniu pamięci o ludziach i czynach w walce o niepodległość Polski podczas II wojny światowej i po jej zakończeniu", za udział w filmie "Generał polskich nadziei... (Władysław Anders 1892-1970)"; Tytuł Honorowego Obywatela Miasta Łodzi; Nagroda Rady Miejskiej Łodzi za wybitne osiągnięcia w ostatnich pięciu latach.
Redakcja: Natalia Sajewicz (marzec 2017), na podstawie tekstów Moniki Mokrzyckiej-Pokory, (grudzień 2006; aktualizacja: listopad 2009) i Haliny Olczak-Moraczewskiej, (grudzień 2006).
