Według Janusza Głowackiego w momencie, gdy pojawił się Himilsbach, byliśmy znudzeni kunsztem polskiej szkoły aktorskiej.
"Nagle po 'Rejsie' główną nagrodę za aktorskie osiągnięcia dostali ex aequo Daniel Olbrychski, który był gwiazdą numer jeden w Polsce, i Jan Himilsbach, który nigdy niczego nie grał, tylko po prostu był sobą." ("Kino" 3/1974)
W opublikowanej wkrótce po premierze "Rejsu" rozmowie Andrzeja Markowskiego Himilsbach tak komentował swój występ w tym filmie: "mówiłem jak w życiu, poruszałem się jak w życiu" ("Film" 10/1971).Podobnie tłumaczył przebieg słynnej sceny rozmowy z inżynierem Mamoniem (Zdzisławem Maklakiewiczem) o polskim filmie, w której ten nie daje mu dojść do głosu:
"Powiem panu szczerze: ogromnie wtedy dużo mówiłem, a Marek ciągle mi przerywał i kazał milczeć. Więc byłem wściekły - stąd ta mina. No i suszyło mnie, a naprzeciwko, tuż za kamerą, facet pił piwko. I nie lubiłem jeszcze siedzieć obok tej grubej pani, która w filmie była moją żoną."
To oczywiście jeden z żartów Himilsbacha, który nawet swój życiorys opowiadał za każdym razem inaczej, by nie zanudzić czytelników. Ale coś jest na rzeczy.
"Himilsbach w każdym filmie był właściwie taki sam" - napisał Lech Kurpiewski. "Nie tyle grał, co po prostu był. Był sobą. Ten ekranowy Himilsbach niewiele się przecież różnił od tego, którego w pierwszej połowie lat siedemdziesiątych można było w Warszawie spotkać albo gdzieś na Krakowskim Przedmieściu, albo w 'Harendzie', 'mecie' studentów pobliskiego uniwersytetu, gdzie artysta godzinami przesiadywał i urządzał pijackie happeningi, dokąd często sprowadzał cygańską orkiestrę i gdzie zawsze otaczało go stadko młodych fanów i starych deliryków." ("Film" 36/1992)
Zdaniem Kurpiewskiego w latach 70. powstały najciekawsze filmy z udziałem Himilsbacha, takie jak "Wniebowzięci", "Jak to się robi" czy "Daleko od szosy".
Ze Zdzisławem Maklakiewiczem stworzył Himilsbach niepowtarzalny duet, o którym tak napisał Jerzy Hołub:
"Ten duet stał się niemal osobną wartością filmu (...) Zdroworozsądkowy proletariusz i pretensjonalny inteligent" ("Film" 4/2000).
Występował głównie w epizodach, czy nawet skeczach. Ale każdy taki epizod wzmacniał prawdziwość całości filmu. Taką epizodyczną rolę, która jednak zapada w pamięci widzów bardziej niż wiele innych scen, zagrał Himilsbach choćby w "Trzeba zabić tę miłość" (1972) Janusza Morgensterna.
Jednak nie wszyscy potrafili go właściwie wykorzystać. Jak zauważa Małgorzata Hendrykowska, jego niski ochrypły głos, integralnie powiązany z niezgrabną, toporną sylwetką, niektórzy reżyserzy "bez wyczucia" dubbingowali ("Kronika kinematografii polskiej" 1895-19997, Poznań 1999). Liczył się przede wszystkim jego udział w filmie, którym, bywało, ratował przeróżne, marnej jakości produkcje.
Jak pisał Jerzy Hołub:
"Większość (...) filmów z udziałem Himilsbacha nie odbiegała od standardowej produkcji filmowej lat 70.i 80.: drewniane dialogi, papierowe postacie, wydumane sytuacje. Filmy ożywały dopiero wtedy, gdy w kadrze pojawił się niski, przysadzisty facet we flanelowej koszuli, w wygniecionych spodniach, z kieszeni których wystawała zwinięta gazeta. Nawet najbardziej sztampowe zdanie połączone z chropowatym głosem Himilsbacha nabierało nowego sensu, zyskiwało drugie dno. Przez chwilę wtedy na ekranie pojawiał się kawałek prawdziwego życia. Gdy z kadru znikał Himilsbach, znikała i prawda. Im bardziej nieudolny był reżyser, tym skwapliwej sięgał po Himilsbacha."
Kim był bohater odtwarzany przez Himilsbacha?
"Był to najczęściej tzw. prosty człowiek wywodzący się gdzieś z dołu drabiny społecznej, ale nie ze społecznego marginesu, jak twierdzili niektórzy. (...) Bardzo istotnym elementem kanonu elegancji, któremu hołdował Himilsbach - aktor, był nie tylko sposób bycia, ale i sposób wysławiania się" (jego dialogi były najczęściej improwizowane na planie!). (Lech Kurpiewski, "Film" 36/1992)
"Postać przez niego odgrywana" - pisze Kurpiewski - "nie była częścią przedstawianej rzeczywistości, lecz raczej kontrapunktem dla niej. Himilsbach wyrazem twarzy, tym co mówił, i tym jak mówił, ustawiał się jakby w opozycji do prawdziwej, ale szarej i przaśnej codzienności. Dystansując się od niej, jakoś ją demaskował i ośmieszał."
Warto także przyjrzeć się Janowi Himilsbachowi - autorowi dialogów i scenarzyście (lub współscenarzyście) filmowemu.
"Wkład Himilsbacha w scenariusz był spory" - pisał o filmie "Wniebowzięci" Maciej Łuczak. "Jego zasługą jest przede wszystkim język, jakim posługują się wniebowzięci. Stąd w filmie znalazło się dużo gwarowych zapożyczeń: 'idziemy w kimę', 'ty tam nic nie majtluj', 'coś ty tak pokitrał te pieniądze'. Posługujący się takim językiem bohaterowie filmu od razu manifestują swoją niezależność oraz dają do zrozumienia, iż egzystują poza oficjalnym światem, w którym obowiązuje nowomowa. (...) Dopiero w przestworzach mogą poczuć się wolni, choć nie do końca. Ich wniebowzięcie musi odbywać się w granicach państwa (...) nie mają przecież paszportów." ("Wniebowzięci, czyli jak to się robi hydrozagadkę", Warszawa 2002)
"Podobał się zwłaszcza sposób, w jaki Himilsbach pisał dialogi. Czytając je odnosi się wrażenie, że podsłuchujemy rozmowę pasażerów w tramwaju przejeżdżającym ulicą Targową na warszawskiej Pradze." (Jerzy Hołub, "Film" 4/2000)
Janusz Głowacki nazywa go Franciszkiem Fiszerem współczesnej Warszawy, Fiszerem bluźnierczo-plebejskim, w przeciwieństwie do tamtego, arystokratyczno-filozoficznego. I coś w tym jest. Setki anegdot krążących do tej pory na jego temat, powiedzonek, opisów sytuacji, w których Himilsbach uczestniczył na swój, niekonwencjonalny, sposób, sprawiają, że choć nie żyje od 20 lat, wciąż wydaje się być obecny na Krakowskim Przedmieściu w Warszawie. Słyszymy jego ochrypły głos, gdy siedzi przy stoliku w którymś z lokali "na szlaku" i pije (piwo, czy raczej mocniejszy trunek), bez zgody żony Basicy, wbrew zaleceniom lekarzy, rujnując sobie zdrowie.
A może nawet słyszymy?
"Wszyscy mi mówią, Janek przestań pić i rzuć palenie. Basica straszy, że jak nie przestanę, to odejdzie, lekarz straszy, jak nie przestanę, to szybko zejdę. Wszyscy dookoła nic tylko straszą, a człowiek jak ma silną wolę to i tak zapali i się napije."
Pytany w 1985 roku czym jest sława, Himilsbach odpowiedział:
"To Sława Przybylska. Spotkałem ją nie tak dawno na warszawskiej Starówce, ale w żadnym szczególe nie wyglądała jak Sława. A ja? Ja nie muszę nic w tym życiu robić. Na mnie pracuje czas. Czy ludzie się z tym godzą czy nie, czy tego chcą czy nie, ja i tak zostanę w historii. Każdy by chciał zyskać sławę. Jeden zmywa naczynia, drugi gra w orkiestrze. Ci wszyscy ludzie kiedyś odejdą. Ja natomiast zostanę jako mumia. Zapeklowany Ramzes II. To jest sława." (M. Hendrykowska w cytowanej książce)
Jan Himilsbach nie był aktorem zawodowym, ale jego role filmowe przeszły do historii polskiego kina. Nic dziwnego, że bywał nazywany "księciem naturszczyków".
Także i dzisiaj, szczególnie w masowo produkowanych serialach, telenowelach i sitcomach, oglądać możemy wielu aktorów niezawodowych. Jednak przemykają i znikają. Bowiem liczy się przede wszystkim nie to, co mogą wnieść do filmu, jak było to w przypadku Himilsbacha, a niskie gaże, którymi wygrywają z zawodowcami.
Filmografia
Etiudy - aktor:
- 1974 - Wielkanoc, etiuda fabularna, reż. Ewa Kot.
- 1986 - Zdarzenie, etiuda fabularna, reż. Antoni Borzewski.
Filmy krótkie i dokumentalne - aktor:
- 1974 - Wielkanoc, fabularny, reż. Ewa Kot.
- 1975 - Nałóg, dokument, reż. Marek Piwowski.
- 1976 - Stolarz, dokument, reż. Wojciech Wiszniewski (rola: lektor).
- 1977 - Deja vu czyli skąd my to znamy, fabularny, reż. Krzysztof Gradowski (rola: profesor).
- 1980 - Przerwanie abstynencji, dokument, reż. Zbigniew Rebzda.
- 1980 - Toń, fabularny, reż. Janusz Bujak.
- 1986 - Upomnienie, fabularny, reż. Lesław Wilk (epizod).
Filmy fabularne - scenarzysta:
- 1973 - Przyjęcie na dziesięć osób plus trzy, reż. Jerzy Gruza, także aktor dubbingujący (Antoni Konarek: robotnik "45-latek wyglądający na 60-latka").
- 1973 - Wniebowzięci, reż. Andrzej Kondratiuk, scenariusz z Andrzejem Kondratiukiem, także aktor (rola: Lutek).
- 1974 - Chleba naszego powszedniego, film telewizyjny, reż. Janusz Zaorski, scenariusz z Januszem Zaorskim, także aktor (rola: Jakubiak, były dozorca na budowie).
- 1980 - Party przy świecach, film TV, reż. Antoni Krauze, także aktor (rola: Zenon Minkowski, sąsiad szefa "Niuńka").
- 1984 - Zabawa w chowanego, film TV, reż. Janusz Zaorski, także aktor (rola: gość w lokalu).
- 1987 - Jedenaste przykazanie, film TV, reż. Janusz Kondratiuk, scenariusz z Januszem Kondratiukiem.
Filmy fabularne - aktor:
- 1970 - Rejs, reż. Marek Piwowski (rola: Sidorowski).
- 1970 - Książę sezonu, film TV, reż. Witold Orzechowski (rola: robotnik).
- 1971 - Na przełaj, film TV, reż. Janusz Łęski (rola: sprzedawca dewocjonaliów).
- 1971 - Punkt wyjścia, film TV, reż. Jerzy Sztwiertnia (rola: pacjent Gliński).
- 1971 - Skorpion, panna i łucznik, reż. Andrzej Kondratiuk, (rola: mistrz).
- 1972 - Dziewczyny do wzięcia, film TV, reż. Janusz Kondratiuk (rola: kelner).
- 1972 - Kwiat paproci, reż. Jacek Butrymowicz (epizod) (film nie wszedł na ekran).
- 1972 - Przeprowadzka, reż. Jerzy Gruza (rola: tragarz Matraszek; rola Antoniego Konarka).
- 1972 - Siedem czerwonych róż czyli Benek Kwiaciarz o sobie i o innych, film TV, reż. Jerzy Sztwiertnia (rola: następca Benka "Kwiaciarza" - nowela "Benek Kwiaciarz").
- 1972 - Jezioro osobliwości, reż. Jan Batory (rola: chuligan przy budce telefonicznej).
- 1972 - Trzeba zabić tę miłość / To Kill This Love, reż. Janusz Morgenstern (rola: dozorca budowy).
- 1973 - Cygan (5) w Stawiam Na Tolka Banana, serial TV, reż. Stanisław Jędryka (rola: zaczepiający Tomka w kawiarni).
- 1973 - Pies, film TV, reż. Janusz Kondratiuk, (rola: starszy portier).
- 1974 - Jak to się robi, reż. Andrzej Kondratiuk (rola: "pisarz" Narożny).
- 1974 - Historia pewnej miłości, film TV, reż. Wojciech Wiszniewski (rola: majster Edka; nie występuje w czołówce).
- 1974 - Koniec wakacji / The End of the Holiday, reż. Stanisław Jędryka (rola: mężczyzna ze szczeniakiem na dworcu).
- 1974 - Czas dojrzewania, reż. Mieczysław Waśkowski (rola: portier).
- 1974 - Nie ma róży bez ognia / A Jungle Book of Regulations, reż. Stanisław Bareja (rola: dozorca na budowie).
- 1974 - Pułapka (3) w S. O. S., serial TV, reż. Janusz Morgenstern (rola: Płoszczak, ajent campingu w Stegnach).
- 1974 - Wiosna panie sierżancie / It is Spring, Sergeant, reż. Tadeusz Chmielewski (rola: stolarz Leon Marchelczyk).
- 1975 - Cudze nieszczęście czyli świadek obrony (11) w 40-latek, serial TV, reż. Jerzy Gruza, (rola: Skorupko).
- 1975 - Literat (7) w Obrazki z życia / Pictures from Life, serial TV autorstwa różnych reżyserów, odc. 7 reż. Barbara Sass-Zdort (rola: fałszywy literat).
- 1976 - Brunet wieczorową porą / Bruet will call, reż. Stanisław Bareja (rola: pan Jasio).
- 1976 - Czy jest tu panna na wydaniu, film TV, reż. Janusz Kondratiuk (rola: stróż w zakładzie pracy).
- 1976 - Motylem jestem czyli romans 40-latka / I'm a Butterfly, reż. Jerzy Gruza, (rola: pijaczek przy budce telefonicznej).
- 1976 - Najspokojniejsze miejsce na świecie (3) w Polskie drogi, serial TV, reż. Janusz Morgenstern (rola: klient u fotografa).
- 1976 - Przepraszam, czy tu biją? / Foul Play, reż. Marek Piwowski (rola: "Niedźwiedź" w ZOO).
- 1976 - Szpaki (1) w Daleko od szosy, serial TV, reż. Zbigniew Chmielewski (rola: prowadzący handel obwoźny).
- 1977 - Nie zaznasz spokoju, reż. Mieczysław Waśkowski (rola: handlarz-paser Janek Nieszporek).
- 1977 - Rekolekcje, reż. Witold Leszczyński (rola: Janek, dozorca w Operze Leśnej).
- 1978 - Bursztyn (1) w Zielona miłość, serial TV, reż. Stanisław Jędryka (rola: pijaczek ze złamanym obojczykiem).
- 1978 - Koty to dranie, film TV, reż. Henryk Bielski (rola: handlarz na targu).
- 1978 - Płomienie, reż. Ryszard Czekała (rola: ojciec).
- 1978 - Przeprowadzka (1), Imieniny (2), Demostenes (3), Ucieczka (5), Wywiadówka (7) w Rodzina Leśniewskich, serial TV, reż. Janusz Łęski (rola: tragarz z firmy przeprowadzkowej, "beduin z wielbłądem" na planie filmu "Dobranocka", św. Mikołaj, Gabryś, portier na Uniwersytecie).
- 1980 - rodzina leśniewskich, reż. Janusz Łęski (rola: tragarz; Święty Mikołaj; Gabryś, portier na Uniwersytecie).
- 1981 - amnestia / amnesty, reż. Stanisław Jędryka (rola: restaurator).
- 1981 - Filip z Konopi, reż. Józef Gębski (rola: harmonista na weselu Jańci i Czesława).
- 1981 - Jan Serce, serial TV, reż. Radosław Piwowarski (rola: kanalarz Józef Kieliszek).
- 1981 - Oferta (8) w Białe tango, serial TV, reż. Janusz Kidawa (rola: kamieniarz).
- 1981 - Pogotowie przyjedzie, film TV, reż. Zbigniew Rebzda (rola: Wacek, pracownik pogotowia).
- 1981 - Zderzenie, film TV, reż. Grzegorz Skurski.
- 1982 - Gwiezdny pył, film TV, reż. Andrzej Kondratiuk (rola: mężczyzna na złomowisku).
- 1982 - Nieszczęścia chodzą parami (1) w Przygrywka, serial TV, reż. Janusz Łęski (rola: fotograf Magot, właściciel osiołka).
- 1983 - Dolina szczęścia, reż. Krzysztof Nowak (rola: głos Ducha zamku).
- 1983 - Incydent na pustyni, film TV, reż. Wojciech Strzemżalski (rola: woźny Potocki).
- 1984 - Czas dojrzewania / Maturing Time, reż. Mieczysław Waśkowski (rola: portier w hotelu robotniczym).
- 1984 - Smażalnia story, reż. Józef Gębski (rola: dyrektor gorzelni).
- 1985 - Starzy znajomi w Zdaniem obrony, serial TV, reż. Leszek Staroń (rola: meliniarz Jasio).
- 1986 - Ostatni dzwonek, film TV, reż. Wojciech Strzemżalski.
- 1987 - Odc. 1 w Śmieciarz, serial TV, reż. Jacek Butrymowicz (rola: pijak w knajpie).
- 1988 - Łabędzi śpiew, reż. Robert Gliński (rola: starszy mężczyzna).
- 1988 - Pan Kleks w kosmosie / Kleks in Space, reż. Krzysztof Gradowski (rola: strażnik).
Filmografia - teatr TV:
- 1971 - Orzeł na dachu, autor; reż. Wojciech Siemion.
- 1975 - Bracia Rico - George Simenon, aktor; reż. Marek Piwowski.
- 1977 - Kłopoty to moja specjalność - Raymond Chandler, aktor (pracownik garażu); reż. Marek Piwowski.
- 1984 - Kontekst (premiera 1987) - Leonardo Sciascia, aktor; reż. Krzysztof Skudziński.
Na podstawie prozy Jana Himilsbacha zrealizowano:
- 1969 - Monidło, film TV, reż. Antoni Krauze, na podstawie opowiadania Monidło.
- 1970 - W tył zwrot, etiuda fabularna, reż. Raul Zermeno, na podstawie opowiadania W imieniu prawa.
- 1983 - Fucha, film fabularny (premiera: 1985), reż. Michał Dudziewicz, na podstawie opowiadania Partanina.
- 2004 - Nasza ulica, film krótkometrażowy, reż. Łukasz Palkowski, na podstawie opowiadania Nasza ulica.
Jan Himilsbach jest bohaterem filmów dokumentalnych:Bez pieniędzy czyli 24 godziny z życia Jana Himilsbacha (1984) w reż. Krzysztofa Gradowskiego oraz W Filmie Nikt Nie Umiera (1993) w reż. Jana Sosińskiego i Himilsbach. Prawdy, Bujdy, Czarne Dziury (2002) w reż. Stanisława Manturzewskiego i Małgorzaty Łupiny.
Jan Himilsbach jest też bohaterem książki "Świat Jana Himilsbacha", będącej katalogiem polsko-niemieckiego festiwalu i wystawy "Świat Jana Himilsbacha. Film i literatura / Himilsbach's Welt", red. Iwona Mickiewicz, Martin Sander, (Lipsk, 2006).
Autor: Jan Strękowski, wrzesień 2008.
