Kompozytor i dyrygent, urodzony 24 września roku 1914 w Warszawie, zmarł 27 października 1991 roku w Twickenham.
Andrzej Panufnik, 1987., fot. Camilla Jessel / Boosey & Hawkes Collection
W latach 1932-36 studiował teorię muzyki i kompozycję (dyplom z odznaczeniem) u Kazimierza Sikorskiego w Konserwatorium Warszawskim. W latach 1937-38 odbył studia dyrygenckie pod kierunkiem Feliksa Weingartnera w Wiedniu, które kontynuował - od 1938 do 1939 - w Paryżu u Philippe'a Gauberta. Wojnę i okupację spędził w Warszawie, gdzie brał udział w legalnych i nielegalnych koncertach w charakterze pianisty (również w duecie fortepianowym z Witoldem Lutosławskim). Po wojnie, w latach 1945-46, był dyrygentem Orkiestry Filharmonii Krakowskiej, zaś w latach 1946-47 objął funkcję dyrektora Filharmonii Warszawskiej. Dyrygował gościnnie w Niemczech (z Berliner Philharmoniker), Francji (z paryską l'Orchestre National) i Anglii (z London Philharmonic Orchestra). W 1950 został wybrany wiceprzewodniczącym Międzynarodowej Rady Muzycznej UNESCO. W 1953 przewodniczył oficjalnej polskiej delegacji kulturalnej do Chin, gdzie przyjęty został osobiście przez przewodniczącego Mao Zedonga.
W życiu Andrzeja Panufnika odbija się historia XX wieku i rozterki trapiące artystów od setek lat. Co możemy powiedzieć - 100 lat po jego urodzinach - o Andrzeju Panufniku?
W okresie powojennym zdobył wiele nagród na konkursach kompozytorskich w Polsce i za granicą: w 1947 otrzymał I nagrodę na Konkursie Kompozytorskim im. Karola Szymanowskiego w Krakowie za "Nokturn" na orkiestrę (1947), w 1948 - Nagrodę miasta Krakowa za "Kołysankę" na 29 instrumentów smyczkowych i 2 harfy (1947), w 1949 - I nagrodę na Konkursie Kompozytorskim im. Fryderyka Chopina w Warszawie za utwór "Sinfonia rustica" na 8 instrumentów dętych i dwie orkiestry smyczkowe (1948), w 1952 - I nagrodę na Przedolimpijskim Konkursie Kompozytorskim zorganizowanym z okazji Igrzysk Olimpijskich w Helsinkach za "Uwerturę bohaterską" na orkiestrę (1951-52). W 1949 otrzymał najważniejsze odznaczenie państwowe PRL - Sztandar Pracy I klasy, zaś w 1951 i 1952 został laureatem Nagrody Państwowej II stopnia.
Nie mogąc pogodzić się z narzuconymi przez komunistów ograniczeniami swobód twórczych, Andrzej Panufnik w 1954 opuścił Polskę. Wówczas władze PRL wydały zakaz cenzuralny wykonywania i wydawania utworów Panufnika, a także wymieniania jego nazwiska we wszelkich publikacjach, audycjach radiowych i telewizyjnych. Kompozytor osiadł na stałe w Anglii, gdzie kontynuował karierę dyrygencką (m.in. w latach 1957-59 piastował stanowisko dyrektora muzycznego i dyrygenta City of Birmingham Symphony Orchestra), by później całkowicie poświęcić się pracy twórczej. Dwukrotnie został nagrodzony Prix de Composition Musicale Prince Pierre de Monaco: w 1963 - za "Sinfonia sacra" na orkiestrę (1963) i w 1983 - za całokształt twórczości. W 1965 otrzymał w Londynie Sibelius Centenary Medal for Composition (Medal za kompozycję z okazji setnej rocznicy urodzin Jana Sibeliusa). W 1966 w Stanach Zjednoczonych został wybrany Rycerzem Stowarzyszenia im. Marka Twaina.
W 1977 Zarząd Główny Związku Kompozytorów Polskich dokonał w wydziale kultury KC PZPR zwolnienia cenzuralnego zakazu dotyczącego Panufnika i jego muzyki. W tym samym roku, podczas Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Współczesnej "Warszawska Jesień", odbyły się pierwsze wykonania w Polsce jego utworów, m.in. kantaty "Universal Prayer" na 4 głosy solowe, 3 harfy, organy i chór mieszany (1968-69), wokalizy "Dreamscape" na mezzosopran i fortepian (1976-77), "Sinfonia mistica" na orkiestrę (1977).
W 1984 został członkiem honorowym Royal Academy of Music w Londynie, zaś w 1987 - członkiem honorowym Związku Kompozytorów Polskich (z którego usunięto go w 1954). W tym samym roku wydał w Anglii autobiografię zatytułowaną "Composing Myself". (W 1990 ukazał się w Polsce autoryzowany przekład Marty Glińskiej pod tytułem "Andrzej Panufnik o sobie", wydany w Warszawie przez Niezależną Oficynę Wydawniczą.) W 1990 otrzymał Nagrodę Ministra Spraw Zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej za zasługi dla kultury polskiej. Tego samego roku, po 36 latach nieobecności w kraju, odwiedził Polskę na zaproszenie Festiwalu "Warszawska Jesień", podczas którego wykonano jedenaście jego utworów, w tym trzy - "Symfonia nr 10" na orkiestrę (1988), "Harmony, a poem for chamber orchestra" (1989) oraz "Koncert skrzypcowy" (1971) - pod jego batutą.
W 1991 królowa brytyjska Elżbieta II nadała Andrzejowi Panufnikowi tytuł szlachecki (Sir). W tym samym roku otrzymał doktorat honoris causa Akademii Muzycznej w Warszawie.
Andrzej Panufnik został pośmiertnie odznaczony Orderem Polonia Restituta.
Po śmierci Andrzeja Panufnika w 1991 jeden z największych dyrygentów wszystkich czasów, Sir Georg Solti, napisał o nim:
"He was an important composer and first-class conductor, the finest protagonist of the European tradition of music making."
Kiedy w 1954 roku 40-letni Andrzej Panufnik opuszczał Polskę na zawsze, był znanym polskim kompozytorem. Osiadł w Anglii i przeżył tam 37 lat. Czy pozostał polskim kompozytorem? Tadeusz Kaczyński w artykule poświęconym Andrzejowi Panufnikowi, zamieszczonym w magazynie "Studio" w pierwszą rocznicę jego śmierci, pisał o polskich śladach w twórczości kompozytora, również tej powstałej na obczyźnie:
"Panufnik wielokrotnie deklarował swoją polskość - w wypowiedziach, a także, co ważniejsze, w twórczości. Jego utwory, z wyjątkiem kilku napisanych do tekstów angielskich, wiążą się z krajem rodzinnym przez filiacje folklorystyczne, muzyczno-religijne i historyczne - w podwójnym sensie: czysto muzycznym i programowym, bo pewna część twórczości Panufnika dotyczy wydarzeń z dziejów narodu i jego własnego życia. Tę serię otwiera 'Uwertura tragiczna' z roku 1942, związana z przeżyciami okresu wojny i okupacji, dedykowana pamięci brata, który zginął w czasie Powstania Warszawskiego. Podobny program ideowy ma skomponowana dziesięć lat później 'Uwertura bohaterska'. Najważniejszym bodaj dziełem narodowej serii jest 'Sinfonia sacra' (1963), oparta na incipicie 'Bogurodzicy' i religijno-ludowych 'Godzinkach', napisana z okazji millenium chrześcijaństwa i państwa polskiego. W latach sześćdziesiątych powstało jeszcze 'Epitafium katyńskie', zaś na początku osiemdziesiątych 'Sinfonia votiva' (1981), związana i z sześćsetleciem cudownego obrazu jasnogórskiego, i z 'Solidarnością'. Silny uczuciowy związek Panufnika z krajem skłonił go do zadedykowania skomponowanego w roku 1984 'Koncertu fagotowego' pamięci ks. Jerzego Popiełuszki. Do tego samego nurtu należą, choć mają inny format, napisane w okresie okupacji hitlerowskiej 'Trzy pieśni Polski Podziemnej'. Jedna z nich - 'Warszawskie dzieci' do słów Stanisława Ryszarda Dobrowolskiego - weszła do kanonu powszechnych śpiewów patriotycznych. Ta narodowa seria utworów Panufnika stanowi zjawisko unikalne w muzyce polskiej XX wieku, porównywalne jedynie z grupą heroicznych polonezów Chopina lub narodowych oper Moniuszki, i przywołujące na myśl malarstwo Malczewskiego oraz dramaty historyczne Słowackiego."
Polski rodowód mają także inne kompozycje Andrzeja Panufnika, również te powstałe na obczyźnie. Niemal w całej jego twórczości odnaleźć można polskie inspiracje.
"Parę utworów napisanych do angielskich tekstów - pisze Tadeusz Kaczyński - to za mało, by oddać go Anglikom, choć oni przyjęliby Panufnika chętnie, nie mając od czasów Brittena żadnego kompozytora takiej rangi."
Ważniejsze kompozycje:
- "Trio na skrzypce, wiolonczelę i fortepian" (1934)
- "Wariacje symfoniczne" na orkiestrę (1936)
- "Obrazek symfoniczny" na orkiestrę (1936)
- "Uwertura" na orkiestrę (1936)
- "Symfonia nr 1" (1939-40)
- "Pięć pieśni ludowych" na sopran lub chór sopranów i 5 instrumentów dętych (1940)
- "Symfonia nr 2" (1941)
- "Uwertura tragiczna" na orkiestrę (1942)
- "Marsz jaworzyński" na mały zespół orkiestrowy (1945-46)
- "Nokturn" na orkiestrę (1947)
- "Divertimento wg triów Feliksa Janiewicza" na smyczki (1947)
- "Kołysanka" na 29 instrumentów smyczkowych i 2 harfy (1947)
- "Krąg kwintowy" na fortepian (1947)
- "Sinfonia rustica" na 8 instrumentów dętych i dwie orkiestry smyczkowe (1948)
- "Warszawski wiatr" na głos z fortepianem (1949)
- "Suita polska - Hommage à Chopin", 5 wokaliz na sopran i fortepian (1949)
- "Suita staropolska" na orkiestrę smyczkową (1950)
- "Koncert gotycki" na trąbkę, orkiestrę smyczkową, harfę i kotły (1951-52)
- "Symfonia pokoju" na chór i orkiestrę symfoniczną (1951)
- "Uwertura bohaterska" na orkiestrę (1951-52)
- "Kwintet na flet, obój, 2 klarnety i fagot" (1952-53)
- "Rapsodia" na orkiestrę (1956)
- "Sinfonia elegiaca" na orkiestrę (1957)
- "Polonia", suita orkiestrowa (1959)
- "Koncert fortepianowy" (1961-62)
- "Landscape", interludium na orkiestrę smyczkową (1962)
- "Autumn Music" na orkiestrę kameralną bez skrzypiec (1962)
- "Two Lyric Pieces" dla młodych wykonawców (1962-63)
- "Sinfonia sacra" na orkiestrę (1963)
- "Song to the Virgin Mary" na chór a cappella lub 6 głosów solowych (1964)
- "Hommage à Chopin" na flet i małą orkiestrę smyczkową (1966)
- "Jagiellonian Triptych" na orkiestrę smyczkową (1966)
- "Katyń Epitaph" na orkiestrę (1967)
- "Reflections" na fortepian (1968-69)
- "Universal Prayer", kantata na 4 głosy solowe, 3 harfy, organy i chór mieszany (1968-69)
- "Thames Pageant", kantata dla młodych muzyków i śpiewaków (1969)
- "Hommage à Chopin", 5 wokaliz na sopran, fortepian, organy i chór mieszany (1969)
- "Koncert na skrzypce i orkiestrę smyczkową" (1971)
- "Triangles" na 3 flety i 3 wiolonczele (1971-72)
- "Invocation for Peace", kantata na głosy dziecięce, 2 trąbki i 2 puzony (lub instrumenty smyczkowe i dęte drewniane) (1972)
- "Fanfare for Europe" na 9 instrumentów dętych (1972)
- "Winter solstice", kantata na głosy solowe, chór i instrumenty (1972)
- "Sinfonia concertante" na flet, harfę i smyczki (1973)
- "Sinfonia di sfere" na orkiestrę (1974-75)
- "String Quartet no. 1" (1975-76)
- "Dreamscape", wokaliza na mezzosopran i fortepian (1976-77)
- "Love Song" [wersja I] na mezzosopran i fortepian (1976)
- "Sinfonia mistica" na orkiestrę (1977)
- "Metasinfonia" na organy, smyczki i kotły (1977-78)
- "Concertino" na kotły, perkusję i smyczki (1979-80)
- "Concerto festivo" na orkiestrę (1979)
- "Sinfonia Votiva" na orkiestrę (1980-81)
- "Paean" [wersja I] na zespół instrumentów dętych blaszanych (1980)
- "Paean" [wersja II] na 11 instrumentów (1980)
- "String Quartet no. 2 'Messages'" (1980)
- "Procession for peace" na orkiestrę (1982-83)
- "Arbor cosmica", 12 ewokacji na 12 instrumentów smyczkowych (lub orkiestrę smyczkową) (1983-84)
- "Koncert na fagot i małą orkiestrę" (1984-85)
- "Pentasonata" na fortepian (1984)
- "Sinfonia della speranza" na orkiestrę (1986)
- "Song to the Virgin Mary" na sekstet smyczkowy (1987)
- "String Sextet 'Trains of Thought'" (1987)
- "Symphony no. 10" na orkiestrę (1988)
- "Harmony, a poem for chamber orchestra" (1989)
- "Modlitwa do Matki Boskiej Skępskiej" na głos solowy lub chór unisono i organy (1990)
- "String Quartet no. 3 'Wycinanki'" (1990)
- "Love song" [wersja II] na mezzosopran (lub sopran), harfę (lub fortepian) i orkiestrę smyczkową (1991)
- "Koncert wiolonczelowy" (1991)
Źródło: Polskie Centrum Informacji Muzycznej, Związek Kompozytorów Polskich, maj 2002
