Teatr Provisorium został założony w 1972 roku przez grupę studentów filologii polskiej Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie.
W zamyśle twórców miał stanowić opozycję do innego lubelskiego teatru studentów (Gong-2). Wiosną 1975 dano pierwsze przedstawienie pod tytułem Show Provisorium, pomyślane jako pastisz, czy wręcz parodia istniejących w Polsce programów rozrywkowych (wykorzystano nagrania Tercetu Egzotycznego). Wyreżyserowali je Jan Twardowski i Wiesław Kaczkowski, współzałożyciele teatru. Od roku 1976 zespół funkcjonuje nieprzerwanie, choć jego skład wielokrotnie ulegał zmianie. Obecnie tworzą go Janusz Opryński i Jacek Brzeziński.
Twórcy Provisorium poszukiwali inspiracji do przedstawień przede wszystkim w otaczającej rzeczywistości oraz w wybitnych tekstach polskiej i światowej literatury. Już pierwszy spektakl w reżyserii Janusza Opryńskiego - W połowie drogi (premiera 29 marca 1976) - został oparty na wybranych scenach i motywach z powieści Ferdydurke Witolda Gombrowicza. W scenariusz wpleciono też komentarze filozoficzne autora Kosmosu z "Filidora i Filiberta dzieckiem podszytego". Przedstawienie zagrano sześćdziesiąt razy, między innymi podczas marca Krakowskich Reminiscencji Teatralnych (1977) oraz w Teatro Stabile dell'Aquilla, w trakcie "Incontri con la cultura polacca" (18–19 maja 1979). Otrzymało wyróżnienie za "interesujący stosunek do tradycji i twórczą aktualizację problematyki Ferdydurke" na 1. Ogólnopolskich Konfrontacjach Młodego Teatru w Lublinie (listopad 1976).
W następnych spektaklach artyści sięgali między innymi po teksty: Czesława Miłosza, Marka Hłaski, Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Homera, Samuela Becketta, Simone Weil, Williama Szekspira, Fiodora Dostojewskiego, Jana Józefa Szczepańskiego, Anatola Sterna, Rainera Marii Rilkego, Roberta Musila, Wieniedikta Jerofiejewa, Osipa Mandelsztama, Tadeusza Różewicza, Adama Mickiewicza, Cypriana Norwida i Charlesa Baudelaire'a.
Nazywana teatrem alternatywnym grupa młodych twórców dość wcześnie zwróciła na siebie uwagę cenzury, a dzieła i adaptacje sceniczne zespołu zyskały mu opinię "teatru politycznego". Już kolejny spektakl Nasza niedziela (według tekstów między innymi Czesława Miłosza, Marka Hłaski, Witolda Gombrowicza i Anatola Sterna) zaprezentowano 45 razy bez zezwolenia cenzury. W roku 1979 powstała realizacja zespołowa Nie nam lecieć na wyspy szczęśliwe, którą powszechnie uznano za jedno z najważniejszych polskich przedstawień alternatywnych końca lat 70. XX wieku.
W latach 80. członkowie Provisorium mocno zaangażowali się w działalność opozycyjną, wspierając między innymi KOR. Latem 1981 zrealizowali przedstawienie Pusta estrada (według tekstów własnych, Fiodora Dostojewskiego, Rilkego i Jerofiejewa), które pokazano tylko siedem razy. Jedną z przyczyn było wprowadzeniu stanu wojennego i aresztowanie kilku aktorów z zespołu (Sławomira Skopa, Andrzeja Mathiasza i Krzysztofa Hariasza). Z uwagi na internowanie artystów teatr zmuszony został do zawieszenia działalności.
W roku 1982 Provisorium przygotowało nową wersję Nie nam lecieć na wyspy szczęśliwe, wzbogaconą o sceny wyrosłe z więziennych doświadczeń aktorów. Kolejny rok przyniósł adaptację sceniczną książki Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. Przedstawienie to pod tytułem Wspomnienia z domu umarłych grane było przez pięć lat (1983–1988) bez zezwolenia cenzury. Oficjalna premiera odbyła się w grudniu 1988. Spektakl został wysoko oceniony przez polskich krytyków i środowisko teatralne, a Gustaw Herling-Grudziński przesłał teatrowi list gratulacyjny.
W 1984 roku przygotowali na lutowy Festiwal Teatrów Ulicznych w Jeleniej Górze widowisko uliczne Pieśni przeklęte (z wykorzystaniem fragmentów spektaklu Pusta estrada). W 1985 roku pojechali z Dziedzictwem zainspirowanym opowiadaniem Koniec legendy Jana Józefa Szczepańskiego. W tym też czasie do zespołu dołączył Jan Maria Kłoczowski.
Rok 1990 przyniósł realizację zespołową (montaż tekstów Dostojewskiego, Mickiewicza, Baudelaire'a oraz Apokalipsy według św. Jana w tłumaczeniu Miłosza) pod tytułem Ogrody. Po raz pierwszy publicznie zaprezentowano je 17 marca 1990 (premiera oficjalna 13 VI). W programie do przedstawienia Opryński pisał
"Odkrywaliśmy swego czasu - jako pierwsi w teatrze - poezję Czesława Miłosza. Poznawaliśmy wielkich tego świata: Fiodora Dostojewskiego, Osipa Mandelsztama – by móc przetrwać, by móc powiedzieć - nie. Odbyliśmy podróż do piekła łagrów sowieckich, gdzie naszym Cicerone był Gustaw Herling-Grudziński - autor Innego świata. Czas teraz, aby zaprosić was do naszych ogrodów, ogrodów wyobraźni, ogrodów lęków, ogrodów dzieciństwa i wreszcie najważniejszego ogrodu; ogrodu naszego teatru - będącego życiem i pasją."
Ogrody powszechnie uznano za jedno z najciekawszych polskich przedstawień początku lat 90. W 1991 w Moguncji Provisorium wraz z Teatrem Ósmego Dnia pokazało monumentalne widowisko plenerowe Wschód. Rok później odbyła się premiera Z nieba, przez świat, do samych piekieł - za ten spektakl teatr otrzymał po raz pierwszy prestiżową nagrodę Fringe First na Festiwalu w Edynburgu. Na kolejny edynburski festiwal w sierpniu 1993 przygotowano ideową kontynuację – przedstawienie Współczucie (polska premiera w październiku w Lublinie). Wykorzystano w nim fragmenty Odysei Homera, zapisków Simone Weil, wiersz Fatum Cypriana Norwida oraz Sonet CLI Shakespeare'a.
Rok 1996 i widowisko Koniec wieku (według Dżumy Alberta Camusa) zrealizowane wspólnie z Kompanią "Teatr" rozpoczął nowy okres w historii teatru Provisorium. Kolejną wspólną realizacją obu grup była legendarna już Gombrowiczowska Ferdydurke (premiera 15 X 1998 w ramach "Konfrontacji Teatralnych" w Lublinie). Artyści eksponowali w niej sensualność zmysłów i cielesność postaci, dając popis biofizycznego aktorstwa. Twórcy otrzymali za Ferdydurke siedemnaście nagród na międzynarodowych festiwalach i przeglądach teatralnych, w tym po raz kolejny Fringe First na festiwalu w Edynburgu (2–13 sierpnia 2001). Lubelskie zespoły zdobywały laury między innymi na Festiwalu Małych Form Teatralnych "Svibnja" w Rijece (2000) czy podczas XLI Międzynarodowego Festiwalu Filmowego i Teatralnego "MESS" w Sarajewie (2001). Dwa lata po premierze pod opieką językową prof. Allena J. Kuharskiego przygotowano anglojęzyczną wersję przedstawienia (premiera 26 lutego 2000), którą zagrano ponad sześćdziesiąt razy. Z przedstawieniem tym teatry odbyły trzykrotnie tournées po USA (w 1999, 2000 i 2001). Prezentowano je między innymi w nowojorskim teatrze Raw Space na Off-off Broadwayu, w City Garage Theatre w Los Angeles. Jednak największy rozgłos artyści zdobyli w listopadzie 2001 dzięki występom w La MaMa (teatrze Ellen Stewart). Lubelscy artyści odwiedzili z Ferdydurke także między innymi Anglię (Londyn), Austrię (Wiedeń), Belgię (Bruksela), Białoruś (Brześć), Egipt (Kair), Koreę Południową (Seul), Litwę (Wilno), Rumunię (Sibiu), Słowację (Rožňava), Szwecję (Sztokholm i Dalarna), Ukrainę (Lwów i Kijów), Włochy (Rzym i Turyn).
Stała współpraca Provisorium z Kompanią "Teatr" zaowocowała następnymi spektaklami. W 2001 dano premierę Scen z życia Mitteleuropy (2001) według Niepokojów wychowanka Törlessa Roberta Musila, a po serii kilku prób przekonania Tadeusza Różewicza i uzyskania zgody na wystawienie przygotowano Do piachu (premiera 14 lutego 2003). Cenione przez krytyków przedstawienie w reżyserii Janusza Opryńskiego i Witolda Mazurkiewicza (lider Kompanii) pokazano na kilkunastu międzynarodowych festiwalach, między innymi na Międzynarodowym Festiwalu Teatralnym "Kontakt" w Toruniu (2004), Międzynarodowym Festiwalu Teatralnym "Bez granic" w Cieszynie (2004), 44. Kaliskich Spotkaniach Teatralnych - Festiwalu Sztuki Aktorskiej. W roku 2004 na XXXIX Ogólnopolskim Przeglądzie Teatrów Małych Form "Kontrapunkt" w Szczecinie widowisko zdobyło główną Nagrodę Ministra Kultury. Artyści otrzymali też aż trzy laury (za najlepsze przedstawienie, dla aktorów i za reżyserię) w organizowanym przez MKiS X Ogólnopolskim Konkursie na Wystawienie Polskiej Sztuki Współczesnej. Na przełomie października i listopada 2005 Do piachu prezentowano także w słynnym Centrum im. Wsiewołoda Meyerholda w Moskwie. Podobnie jak z Ferdydurke artyści przygotowali anglojęzyczną wersję przedstawienia pod tytułem Bite the Dust. W 2004 roku Janusz Opryński (jako dyrektor artystyczny) przygotował specjalną IX edycję Międzynarodowego Festiwalu "Konfrontacje Teatralne" poświęconą inscenizacjom utworów Witolda Gombrowicza. W jego trakcie Provisorium i Kompania "Teatr" dały premierę Gombrowiczowskiego Trans-Atlantyku (6 X). Spektakl w reżyserii Opryńskiego i Mazurkiewicza, ze scenografią Jerzego Rudzkiego i muzyką Krzesimira Dębskiego Roman Pawłowski w swojej recenzji określił mianem "karykatury polskiego bastionu patriotyzmu" ("Gazeta Wyborcza" 2004 nr 37).
Kolejną koprodukcją teatrów, we wspólnej reżyserii Opryńskiego i Mazurkiewicza, był Homo Polonicus (premiera 8 marca 2008) - sceniczna adaptacja powieści Krystiana Piwowarskiego pod tym samym tytułem. Rozbuchaną, "piekielną" i bagienną scenografię, obrazującą polską prowincję opracował Robert Kuśmirowski. Rok później Witold Mazurkiewicz wyreżyserował Emigrantów Sławomira Mrożka (premiera 17 I 2009) z Jarosławem Tomicą i Michałem Zgietem w obsadzie. Multimedialną przestrzeń wewnętrznej ucieczki, outsiderstwa w otoczeniu monitorów i telewizyjnych ekranów zaprojektował Jarosław Koziara. Najnowszym przedstawieniem zrealizowanym pod szyldami Provisorium i Kompanii "Teatr" jest Idź w noc, Margot (premiera 11 IX 2010). Artur Pałyga przygotował adaptację powieści Michała Witkowskiego Margot. Reżyserem spektaklu jest Witold Mazurkiewicz, który opowieść o poszukiwaniu tożsamości w świecie tabloidów i estradowego kiczu, ujął w ramy średniowiecznego teatru misteryjnego.
W czerwcu 2011 roku premierę miał spektakl, "Bracia Karamazow" w reżyserii Janusza Opryńskiego, w oparciu o nowy przekład przygotowany specjalnie dla Teatru przez profesora Cezarego Wodzińskiego. Autorami scenografii byli Jerzy Rudzki oraz Robert Kuśmirowski, muzykę skomponował Marek Dyjak. Spektakl był prezentowany na najważniejszych festiwalach teatralnych w Polsce, m.in. Boska Komedia w Krakowie, Festiwal Kontrapunkt w Szczecinie oraz Festiwal Dialog we Wrocławiu, a także poza granicami kraju, w tym w Moskwie, Kijowie, Sibiu (Rumunia) i Tbilisi (Gruzja). Został uznany za jedno z najważniejszych wydarzeń teatralnych w sezonie 2010/2011, zdobywając szereg nagród i wyróżnień.
W czerwcu 2012 Teatr przygotował realizację telewizyjną spektaklu dla TVP Kultura. Za zdjęcia odpowiedzialny był Zbigniew Wichłacz (PSC). Spektakl został zarejestrowany w doskonałym momencie: jest świeży, młody, mocny, wciąż stanowi wyzwanie dla aktorów i wciąż zaskakuje wszystkich. Środki filmowe: gra planów, zbliżenia aktorów, niedostępne widzom w tradycyjnym teatrze, pozwalają odkryć "Braci…" na nowo. Premiera miała miejsce w listopadzie 2012 na antenie TVP Kultura.
We wrześniu 2013 odbyła się premiera spektaklu teatru - "Lód" - opartego na powieści Jacka Dukaja, w reżyserii Janusza Opryńskiego. Scenografię do spektaklu zaprojektowała Justyna Łagowska, muzykę skomponował Rafał Rozmus, a za ruch sceniczny był odpowiedzialny Leszek Bzdyl. Spektakl był pierwszą inscenizacją tego tekstu, przygotowaną za zgoda pisarza.
W lutym 2016, po półtorarocznym okresie przygotowań, premierę miał spektakl "Punkt Zero: Łaskawe" w reżyserii Janusza Opryńskiego. Scenariusz spektaklu powstał na podstawie fragmentów powieści Jonathana Littella "Łaskawe" oraz nielicznych cytatów z dwóch powieści Wasilija Grossmana "Życie i los" i "Wszystko płynie". Scenografię do spektaklu zaprojektował Jerzy Rudzki, kostiumy Monika Nyckowska, muzykę skomponował Rafał Rozmus.
Rok 2016 to także obchody 45-lecia działalności. Teatru oraz 40. lecie pracy artystycznej Janusza Opryńskiego. W uznaniu zasług, Opryński został uhonorowany Złotym Medalem "Zasłużony Kulturze – Gloria Artis".
Autor: Grzegorz Janikowski, grudzień 2010, aktualizacja marzec 2016
Bibliografia:
- Teatr Provisorium, oprac. tekstu Jan Maria Kłoczowski,
- Janusz Opryński, Lublin 1991. Janusz Opryński, wywiad z samym sobą, 1981 [archiwum teatru].
- Aldona Jawłowska, Więcej niż teatr, Warszawa 1988.
- Grażyna Drabik, "Nowojorska kronika kulturalna", "Nowy Dziennik" 16 XI 2001.
- Krystyna Lipińska-Iłłakowicz, "Gombrowicz w Ameryce", "Przegląd Polski" 23 XI 2001.
- Grzegorz Janikowski, "Dionizyjskie spotkania", "Życie" 20 X 1998.
- "Podać kawałek chleba" [ze Sławomirem Skopem rozmawiał Janusz R. Kowalczyk], "Rzeczpospolita" 15 XI 1994.
- Grzegorz Janikowski, "Zderzenia i powroty", "Scena" XI–Xlutego 1998.
- Kazimierz Iwaszko, "Czy wystarczy im czasu?", "Merkuriusz" 1979 nr 5.
- Roman Pawłowski, "Gazeta Wyborcza" 2004 nr 37.
- "Pamiętnik Teatralny" 2006 z. 1–4 [Kronika Witolda Gombrowicza]
- "Pamiętnik Teatralny" 2008 z. 1–2 [rozmowy z Januszem Opryńskim i Witoldem Mazurkiewiczem o inscenizacjach utworów Gombrowicza].
Teatr Provisorium
Centrum Kultury w Lublinie
ul. Peowiaków 12
20-007 Lublin
Województwo lubelskie
tel. 81 466 61 19
WWW: www.ck.lublin.pl
