Jakkolwiek historia wojennego harcerstwa jest powszechnie znana (rozpropagowana choćby przez wydaną jeszcze w czasie okupacji książkę Kamienie na szaniec Aleksandra Kamińskiego), film powraca do faktów. Kładzie nacisk nie tyle na sukcesy w walce zbrojnej Szarych Szeregów i organizacji pokrewnych, ale na inne funkcje organizacji, choćby edukacyjną. Szczególna to była edukacja, realizowana według założeń druha Kamińskiego "Kamyka", autora Kamieni - na dziś (przygotowanie do służby wojskowej), na jutro (przygotowanie do walki zbrojnej), na pojutrze (przygotowanie do życia w kraju po skończonej wojnie).
Solą opowieści są czyny zbrojne - akcja pod Arsenałem, zrywanie hitlerowskich flag, malowanie znaku Polski Walczącej , zdjęcie niemieckiej tablicy z pomnika Kopernika czy akcja odbicia więźniów pod Celestynowem. A także ludzie: ci legendarni, jak Tadeusz Zawadzki "Zośka", Jan Bytnar "Rudy" czy Aleksy Dawidowski "Alek", i ci mniej znani, choć nie mniej zasłużeni - Maciej Bittner "Maciek", Jerzy Horczak "Wróbel" lub Eugeniusz Stasiecki czyli "Piotr Pomian". Wszyscy oni polegli w latach 1942-44, ale nadal żyją we wspomnieniach swych towarzyszy, którzy snują przed kamerą opowieść o tamtych czasach. Czasach trudnych, naznaczonych walką o wolność, hekatombą polskiej inteligencji i śmiercią przyjaciół, ale zarazem przecież będących dla bohaterów filmu okresem dorastania i młodości, rządzących się własnymi prawami.
Opowiadają o tym w sposób naturalny, z nostalgią i błyskiem w oku ci, którzy przeżyli - między innymi ostatni żyjący członek "Pasieki" (Kwatery Głównej Szarych Szeregów) Jerzy Jarzembski, Tadeusz Filipkowki, Danuta Rossmanowa - wdowa Janie Rossmanie, organizatorze przepraw przez kanały w czasie Powstania Warszawskiego, oraz Maria Chojecka, uczestniczka zamachu na Kutscherę, szefa warszawskiego SS i policji. Ich opowieści ilustrują archiwalia - pierwsze wydanie Kamieni na szaniec z 1943 roku, fragmenty artykułów z prasy podziemnej, unikalne niemieckie materiały filmowe, stanowiące rodzaj łącznika między wspomnieniami żołnierzy AK i fabularnej wizji, wpisanej w film.
Jak zauważa Tadeusz Szyma, recenzent miesięcznika "Kino" (nr 6/2011):
"Pozostają w pamięci odtworzone bardzo realistycznie i sugestywnie momenty zdzierania hitlerowskich flag z fasady warszawskiej Zachęty, zdejmowania płyty z niemieckim napisem z pomnika Mikołaja Kopernika przed pałacem Staszica, czy malowania symbolicznego znaku Polski Walczącej na niemieckich afiszach i pomniku Lotnika. Zwraca też uwagę nowa wersja wizualizacji fragmentów akcji pod Arsenałem, a także dynamicznie dramatyczne sekwencje harcerskiej batalistyki. (...) Trzeba podkreślić, że zarówno scenki z codziennego życia młodych Polaków pod wojenną okupacją, obrazy ożywiające ich funkcjonowanie w organizacyjnych ramach zakonspirowanego harcerstwa, sabotażowe akcje, jak i heroiczne zmagania bitewne tchną w tym filmie naturalnością i autentyzmem. Charakteryzacja aktorów, ich fryzury, maniery, gesty, ubrania i staranie dobrane rekwizyty - wszystko to składa się na poczucie uderzającej wierności realiom, pietyzmu wobec dziedzictwa przeszłości a zarazem troski o zachowanie w możliwie pełnej palecie kolorytu epoki".
Oni szli szarymi szeregami to już 22 film współfinansowany przez Fundację Filmową Armii Krajowej. Od kilku lat tytuły te układają się w spójną całość: każdy zawiera "żywe" relacje, prezentację archiwaliów i scenki aktorskie. To poglądowe lekcje historii - sugestywne i przekonujące, a przede wszystkim docierające do każdego widza.
- Oni szli szarymi szeregami Polska, 2010. Scenariusz i reżyseria: Mariusz Malec, zdjęcia: Tomasz Wójcik, muzyka: utwory Fryderyka Chopina, scenografia: Marek Chowaniec, kostiumy: Anna Flis, montaż: Piotr Krzysztofowicz, dźwięk: Wojciech Slusarz. Występują: Lesław Żurek (Tadeusz Zawadzki "Zośka"), Maciej Zacharzewski (Aleksy Dawidowski "Alek"), Bartłomiej Firlet (Jan Bytnar "Rudy"), Aleksandra Prykowska (Barbara Sapińska), Maciej Mikołajczyk (Maciej Bittner "Maciek"), Franciszek Przybylski (Jerzy Horczak "Wróbel"). Produkcja: Fundacja Filmowa Armii Krajowej. Współfinansowanie: Polski Instytut Sztuki Filmowej, Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, Ministerstwo Obrony Narodowej. Dystrybucja: Lancelot Media Distribution. Czas trwania: 84 min. W kinach od 13 maja 2011 roku.
Autor: Konrad J. Zarębski, maj 2011