Pierwotnie ołtarz był poliptykiem, tj. nastawą zaopatrzoną w dwie pary ruchomych skrzydeł (dziś zaginionych), otwieranych zgodnie z układem dni świątecznych roku liturgicznego. Na rewersach skrzydeł zewnętrznych – widocznych w dni powszednie – widniała scena Koronacji Marii przez Chrystusa na królową Nieba i Ziemi. Pierwsze otwarcie ołtarza ukazywało na ośmiu kwaterach zajmujących wewnętrzne strony (awersy) pierwszej pary skrzydeł i na dwóch wielkich kwaterach tworzących rewersy pary skrzydeł wewnętrznych historię Pasji, śmierci na krzyżu i Zmartwychwstania Chrystusa. Całkowicie otwarty ołtarz (tzw. uroczyste otwarcie) ukazywał opowieść poświęconą św. Barbarze. Ta nawrócona na chrześcijaństwo córka pogańskiego satrapy, za wyznanie nowej wiary doznała męczeństwa zakończonego śmiercią z rąk własnego ojca – Dioskuresa. Dzięki swej wytrwałości w znoszeniu tortur, a zwłaszcza modlitewnej postawie w momencie śmierci, Barbara uznana została za patronkę "dobrej śmierci", tzn. poprzedzonej dopełnieniem sakramentów pokuty, przyjęciem wiatyku i ostatniego namaszczenia.
Historia wyznania wiary i jego ostatecznych konsekwencji – męczeńskiej śmierci Barbary – we wrocławskiej nastawie rozpisana została na dwanaście scen tworzących dwa poziome rzędy. Narracja przechodziła tu swobodnie z awersów skrzydeł na tablicę środkową, gdzie ukazano kilka kluczowych epizodów: "Gniew Dioskuresa na widok zniszczonych przez córkę posążków bóstw pogańskich" i "Cud ucieczki Barbary przez ścianę wieży przed gniewem ojca" (kwatery górne) oraz dwie sceny z długiego i brutalnego dręczenia Barbary przez oprawców (kwatery dolne). Kulminacją cyklu hagiograficznego jest tablica środkowa ukazująca Barbarę ze zwyczajowym atrybutem – wyobrażeniem wieżowej budowli o trzech oknach, będących aluzją do Trójcy Świętej – stojącą między Feliksem i Adauktem (dwoma świętymi, którzy mieli ponieść męczeńską śmierć w Rzymie w podobnym czasie co Barbara – za cesarza Dioklecjana).
Już program treściowy czyni z wrocławskiego dzieła nastawę w średniowieczu nieczęstą. Wyróżnia ją niezwykle rozbudowany cykl poświęcony Barbarze, uzupełniony o rzadki kult dwóch rzymskich męczenników. O randze "Ołtarza św. Barbary "decyduje jednak przede wszystkim jego forma artystyczna. Wniosła ona do sztuki środkowoeuropejskiej nieznane wcześniej natężenie realizmu w malarstwie, którego źródłem były obrazy wybitnych artystów niderlandzkich pierwszej połowy XV wieku – przede wszystkim Jana van Eyck (zm. 1441). Narracja kwater z Pasją Chrystusa i Legendą św. Barbary we wrocławskiej nastawie jest wartka i dobrze wyreżyserowana. Dzięki konsekwentnemu konstruowaniu następstwa planów oraz śmiałym skrótom perspektywicznym, służącym wywołaniu wrażenia głębi, odbiorca ma odczucie realnej przestrzeni, w której rozgrywają się wydarzenia, i to mimo pewnego ubóstwa świata przedstawianych rzeczy. Realność ta potęguje się paradoksalnie w reprezentacyjnej i pomyślanej jako pozaczasowa scenie tablicy środkowej. Postacie trojga świętych, ukazanych środkami malarskiego iluzjonizmu o jakościach plastycznych bliskich rzeźbiarskim, wydają się realnie stać na z pietyzmem oddanej kamiennej posadzce tworzącej proscenium, na przedzie którego "odkuto" datę (w średniowiecznym zapisie) ukończenia dzieła – rok 1447.
Ten nowy stosunek do rzeczywistości przynieśli do Wrocławia przybysze z zachodnich połaci Europy. Dostrzegalne różnice w stylu wykonania poszczególnych partii nastawy pozwalają wyróżnić dwóch czynnych przy niej malarzy. Twórca cyklu hagiograficznego był zapewne kierownikiem warsztatu, a sztukę swą ukształtował w Dolnej Nadrenii. Jego współpracownik – autor scen chrystologicznych i Koronacji Marii, zyskał wykształcenie w Norymberdze. Z Norymbergii też zapewne bezpośrednio i razem przybyli oni do Wrocławia, z którym to frankońskie miasto zaczęły od drugiej ćwierci XV wieku łączyć coraz ściślejsze związki personalne i ekonomiczne. Owi dwaj artyści, tworząc swoistą "spółkę malarską", musieli dłużej działać na Śląsku. Świadczy o tym przede wszystkim szereg do dziś zachowanych obrazów tablicowych, które zdradzają cechy ich stylu. Nadto obserwować można silne i ustawiczne oddziaływanie sztuki owych przybyszów na malarstwo w całej drugiej połowy XV stulecia – nie tylko na Śląsku, ale w wielu regionach Środkowej Europy, m.in. w Królestwie Polskim. Dzięki archiwalnemu odkryciu z 2004 roku możemy z dużą dozą prawdopodobieństwa utożsamić twórców wrocławskiego Ołtarza św. Barbary z malarzami, którzy w 1451 roku podpisali umowę na wykonanie wielkiego ołtarza głównego kościoła p.w. św. Jakuba w Nysie: Mistrzem Wilhelmem z Akwizgranu i jego pomocnikiem – Mistrzem Marcinem.
Autor: Paweł Freus, listopad 2009 r.
Ołtarz św. Barbary z kościoła św. Barbary we Wrocławiu
warsztat śląski (Mistrz Wilhelm z Akwizgranu i Mistrz Marcin?)
1447