W momencie ukończenia budowy i uroczystego odsłonięcia 24 listopada 1644 roku była pierwszym nowożytnym pomnikiem w Europie przedstawiającym osobę świecką na kolumnie. Od tego czasu nierozerwalnie wrosła w panoramę Warszawy i jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych symboli miasta.
Mowa oczywiście o Kolumnie Zygmunta III Wazy na Placu Zamkowym. Pomnik składa się z ustawionej na cokole granitowej 22-metrowej, gładkiej kolumny o porządku korynckim, na której zwieńczeniu, na małym cokole przerwanym dodatkowym belkowaniem, znajduje się odlana z brązu figura króla. Statua przedstawia monarchę w zbroi, z orderem Złotego Runa na piersiach, w koronacyjnym płaszczu, zamkniętej koronie na głowie, z szablą w prawej dłoni i dużym krzyżem łacińskim w lekko zgiętej lewej.
Na cokole z każdej strony umieszczono spiżowe tablice z łacińskimi napisami majuskułą. W polskim tłumaczeniu Barbary Szymanowskiej brzmią one następująco:
Tekst tablicy od obecnej strony zachodniej:
"Zygmunt III na mocy wolnych wyborów król polski, z tytułu dziedziczenia, następstwa i prawa – król Szwecji, w umiłowaniu pokoju i w sławie pierwszy pomiędzy królami, w wojnie i zwycięstwach nieustępujący nikomu, wziął do niewoli wodzów moskiewskich, stolicę i ziemie moskiewskie zdobył wojska rozgromił, uzyskał Smoleńsk, złamał pod Chocimiem potęgę turecką, przez 44 lata panował, 44. z szeregu królów, dorównał w chwale wszystkim, albo zgarnął całą".
Tekst tablicy od obecnej strony południowej:
"Dla uczczenia sławy i pobożności kolumnę tę Zygmuntowi III wznieść kazał Władysław IV Roku Pańskiego 1643, rodzony i miłujący syn, następca dzięki elekcji, kolejności i sprzyjającemu szczęściu, pełen wdzięczności w swych pragnieniach, uczuciach i czci, ojcu ojczyzny, rodzicowi najlepiej zasłużonemu, któremu już sława – triumfy, potomność – wdzięczność – pomnik przyniosła lub przynieść winna".
Wyżej, w kartuszu zwieńczonym orłem między girlandami:
"Dzieło przywiązania i czci Władysława IV ku swemu ojcu Zygmuntowi III, wzniesione roku pańskiego 1643, odnowiono za szczęśliwego panowania Augusta III roku pańskiego 1743".
Tekst tablicy od obecnej strony wschodniej:
"Tak w niebie, jak i na ziemi – król Zygmunt III wyróżniający się pobożnością i orężem, słusznie zyskał podwójną chwałę: z jednej strony miecz, z drugiej krzyż trzyma niemniej dzielną, jak pobożną dłonią: mieczem walczył, pod tym znakiem zwyciężył, pod tym znakiem żył bezpieczny, niezwyciężony, szczęśliwy. Teraz dzięki szczęśliwości, jaką dał na ziemi – sławny, a jaką zasłużył sobie w niebie - błogosławiony".
Tekst tablicy od obecnej strony północnej:
"Nie rośnie sława Zygmunta dzięki kolumnie ani głazom ciosanym: sam on dla siebie był górą: nie bierze on blasku od złota ani mocy od spiżu: blask jego był jaśniejszy od złota a mocniejszy od spiżu."
Pomysłodawcą i fundatorem pomnika był król Władysław IV Waza. Do realizacji upamiętniającego ojca monumentu zatrudnił jednych z najbardziej znanych artystów oraz rzemieślników. Rozplanowanie urbanistyczne powierzono przybyłemu z Rzymu królewskiemu architektowi Agostinowi Locciemu starszemu. Ostateczny kształt nadał pomnikowi noszący na początku panowania Władysława IV miano "drugiego architekta królewskiego", Constantine Tencalla, a rzeźbę króla Zygmunta wykonał boloński rzeźbiarz Clemente Molli. Odlaniem tablic na cokole oraz samej statuy zajął się warszawski giser Daniel Tym. Dwaj ostatni uwiecznili swoje imiona na podstawie posągu, gdzie czytamy: "CLEMENS MOLLUS STATUAR DANIEL TYM FUSOR A[NNO]: D[OMINI]: 1644".
Przez wieki liczne obrazy, rysunki, grafiki, fotografie i pocztówki rejestrowały zmiany w otoczeniu i wyglądzie kolumny. Jednym z pierwszych przekazów ikonograficznych jest wydany w Hadze w 1646 roku miedzioryt autorstwa Wilhelma Hondiusa, który wykonał go według rysunków głównego planisty, Locciego. Sztych ów, dedykowany królowej Marii Ludwice, przedstawia kolumnę z umieszczoną po bokach, w prostokątnych obramieniach, historią jej powstania i budowy. Poniżej ukazane są teksty tablic z cokołu oraz, w ozdobnych kartuszach, sceny montowania i transportu bloku kolumny.
Składała się ona pierwotnie z obrobionego bloku kolorowego, przypominającego w wyglądzie salceson, wapienia, tzw. "marmuru świętokrzyskiego" wydobywanego w kamieniołomach niedaleko Chęcin i noszącego później znamienną nazwę "zygmuntówka". Trzon pomnika wymieniano później jeszcze trzykrotnie. Zmianie ulegało również ogrodzenie kolumny – w czasach nowożytnych okalała ją żelazna balustrada, od 1817 roku drewniane słupki połączone łańcuchami, od 1855 – wodotrysk z czterema trytonami w narożach powstałego w miejscu schodków basenu, od 1931 – granitowe schody. Konserwacje i restauracje pomnika przeprowadzano kolejno w latach 1743, 1810, 1855, 1887, 1928-1931, 1949, 1977, 1987 i 1994-1996.
Na warszawskim pomniku Zygmunt III przedstawiony został, jako rycerz i władca. Korona i płaszcz są symbolami władzy monarszej, zbroja i szabla – rycerskiej, krzyż jest znakiem oddania wierze katolickiej. Budowa kolumny poświęconej osobie ojca była elementem polityki dynastycznej Władysława IV i zarazem zgrabnym zabiegiem propagandowym.
Odwiedziwszy stolicę w 1711 roku zachwycony kolumną car Piotr I Wielki uzyskał ją w darze od Augusta II Sasa, szczęśliwie jednak z przyczyn technicznych nie udało się jej przewieźć do Rosji. Kolumna Zygmunta stojąca w sercu Starego Miasta, w bezpośrednim sąsiedztwie Zamku Królewskiego, jest wyjątkowym pomnikiem o rozbudowanym programie ideowym i politycznym. Do czasu odsłonięcia w 1810 roku napoleońskiej kolumny na paryskim placu Vendôme, była jedyną świecką kolumną na terenie Europy.
Literatura:
- Irena Grzesiuk-Olszewska, "Warszawska rzeźba pomnikowa", Warszawa 2003, s. 31-37;
- Janusz Mróz, "Konserwacja warszawskich pomników brązowych w latach 1972-1994", "Ochrona i konserwacja zabytków", nr 3/1996, s. 84-86;
- Barbara Szymanowska, "Kolumna Zygmunta", Warszawa 1972;
- Stanisław Żaryn, "Kolumna Zygmunta i historia jej odbudowy", "Stolica", nr 16-17/1949, przedruk [w:] "Pamięć warszawskiej odbudowy 1945-1949. Antologia", wybór i przedmowa J. Górski, Warszawa 1972.
Autor: Katarzyna Mączewska, grudzień 2009.
Kolumna Zygmunta III Wazy
Plac Zamkowy w Warszawie
Agostino Locci, Constantine Tencalla, Clemente Molli, Daniel Tym
1644
