Pierwsze szkice 3. Symfonii, dedykowanej matce kompozytora - Annie z Taubów Szymanowskiej, powstały latem i jesienią 1914 roku w Tymoszówce. Prace nad dziełem kontynuował Szymanowski w 1916 roku - wiosną i latem, ale całość ukończył dopiero pod koniec lipca. Autorem tekstu wykorzystanego w utworze jest perski poeta z XIII wieku, Dżalaluddin Rumi. Polski przekład jego poematu pt. "Pieśń o nocy", autorstwa jednego z ulubionych poetów Szymanowskiego - Tadeusza Micińskiego, ukazał się w 1905 roku na łamach znanego miesięcznika literacko-artystycznego "Chimera".
Ukazaną w wierszu wizję nocy, przynoszącej zrozumienie tajemnicy Boga i istnienia, a także towarzyszący jej nastrój niezwykłości wyraził kompozytor muzyką niezwykle emocjonalną, zmysłową, miejscami wręcz ekstatyczną. Jej charakterystyczny, niepowtarzalny koloryt Szymanowski uzyskał poprzez wprowadzenie licznych elementów orientalnych - specyficznych zwrotów melodycznych (o kierunku opadającym), formuł rytmicznych (tanecznych), melizmatów i ornamentów. Śpiewne, uczuciowe melodie powierzył przy tym nie tylko śpiewakom, ale także skrzypcom, które prowadzą je zwłaszcza w wysokich rejestrach.
Nowość stylu '3. Symfonii' - jak podkreśla znany badacz twórczości Szymanowskiego, Tadeusz A. Zieliński - przejawia się, poza sferą ekspresji, przede wszystkim w warstwie brzmieniowej. Szymanowski okazuje się tu mistrzem niezwykle subtelnej i wyrafinowanej kolorystyki orkiestrowej, przekraczającej niekiedy w śmiałości pomysły Ravela i Strawińskiego; pewne 'fantastyczne' efekty brzmieniowe (jak np. kumulacje glissand) były w tym czasie zupełnie nowe.
Kompozycja jest także efektem poszukiwań przez Szymanowskiego nowych rozwiązań w zakresie dramaturgii cyklu symfonicznego. W jednoczęściowej formie wyodrębnione zostały trzy fazy: pierwsza (na tenor solo, chór i orkiestrę) ma charakter wprowadzenia, środkowa (orkiestrowa) utrzymana została w stylu orientalnego, barwnego tańca i scherza, natomiast ostatnie ogniowo (znów przeznaczone na pełną obsadę) posiada cechy adagia, zwieńczonego kulminacją (misterium) i kodą. Całość przypomina bardziej poemat symfoniczny, niż tradycyjną symfonię, na co wskazywał nawet Szymanowski w liście do Aleksandra Silotiego, pianisty i dyrygenta, który planował podjąć się prawykonania 3. Symfonii ze swoją orkiestrą w Petersburgu w dniu 19 listopada 1916 roku (które jednak nie doszło do skutku, mimo zaawansowanych przygotowań):
Symfonia trwa 20-22 m. i można by ją nazwać poematem symfonicznym. (Ma ona drugi tytuł 'Chant de la Nuit' [...]). Ale ponieważ żywię organiczny wstręt do poematów symfonicznych (jako tytułu) - niech lepiej pozostanie symfonia (w kolejności trzecia). [...] Tenorowe solo w symf. ma bardzo duże znaczenie i trwa trochę mniej niż połowę czasu wykonania całej symfonii. Wydaje mi się, że jest to bardzo wdzięczny materiał dla śpiewaka; jest ono bardziej melodyjne niż deklamacyjne i wymaga dość dużego i wdzięcznego głosu o barwie lirycznej. Chór - z wyjątkiem partii początkowej, w której ma bardzo ważną rolę - raczej epizodyczny; styl raczej harmonicz.[ny] niż polifon.[iczny]; w kilku miejscach bez tekstu słownego.
Pierwsze wykonanie dzieła (mimo wcześniejszych wspomnianych planów premiery w Petersburgu) - bez głosu solowego i chóru - miało miejsce w Londynie, dnia 24 października 1921 roku, pod dyrekcją Alberta Coatesa. Pełna, kompletna prezentacja odbyła się dopiero w siedem lat później, 3 lutego 1928 roku we Lwowie w interpretacji Stanisławy-Korwin Szymanowskiej oraz chóru i orkiestry pod batutą Adama Sołtysa. Od tego czasu "3. Symfonia" cieszy się niesłabnącą popularnością na całym świecie. Jeszcze w tym samym, 1928 roku została wykonana m.in. w Buenos Aires pod kierownictwem Grzegorza Fitelberga i w Nowym Jorku pod dyrekcją Leopolda Stokowskiego.
Kompozycja ta po raz pierwszy została wydana na płycie (chociaż w Archiwum Polskiego Radia znajduje się wcześniejsze nagranie, z Aliną Bolechowską w roli solistki, dokonane w 1951 roku podczas Festiwalu Muzyki Polskiej w Warszawie) w 1955 roku w interpretacji Stefanii Woytowicz, Chóru Filharmonii Krakowskiej i Orkiestry Filharmonii Narodowej pod batutą Witolda Rowickiego. Nagranie to, zarejestrowane w kwietniu 1952 roku, ukazało się w kilku wydaniach, m.in. nakładem Polskich Nagrań, Muzy. Do dziś "3. Symfonia 'Pieśń o nocy'" doczekała się kilkunastu innych wydań płytowych, z wieloma wybitnymi artystami-śpiewakami w roli solistów i pod dyrekcją znakomitych dyrygentów, m.in. z Wiesławem Ochmanem i Jerzym Semkowem (EMI - kilka edycji), Jadwigą Gadulanką i Tomaszem Bugajem (Schwann / Polyphonia), Ryszardem Karczykowskim i Antalem Dorati (Decca) oraz Jonem Garissonem i Simonem Rattlem (EMI - kilka edycji).
Pierwodruk dzieła został opublikowany w 1925 roku przez Universal Edition w Wiedniu, w dwóch wersjach językowych - polskiej (w przekładzie Tadeusza Micińskiego) i niemieckiej (autorstwa Hansa Bethgego). Po wojnie, w 1967 roku Polskie Wydawnictwo Muzyczne wydało "3. Symfonię" z tekstem w trzech językach - oprócz wspomnianych wyżej polskiego i niemieckiego także w tłumaczeniu angielskim (Anny i Adama Czerniawskich).
Autor: Anna Iwanicka-Nijakowska, wrzesień 2007.