Film Ryszarda Bugajskiego, osnuty na biografii legendarnego generała "Nila", dowódcy Kedywu (Kierownictwa Dywersji Armii Krajowej), stanowi trzecie ogniowo trylogii, na którą składają się: głośne Przesłuchanie (film z 1981 roku) i wysoko ceniona Śmierć rotmistrza Pileckiego (spektakl telewizyjny z 2006 roku). Trylogię łączy tematyka - opór wobec opresji komunistycznej władzy, wybitna (lub co najmniej interesująca) jednostka upominająca się o swoją godność, wreszcie sposób narracji - ujęta w formie policyjnego przesłuchania konfrontacja postaw ideologicznych więźniów i funkcjonariuszy aparatu przemocy. Dlaczego wybór padł właśnie na Augusta Emila Fieldorfa? Ryszard Bugajski tak to tłumaczy na łamach "Kina" (4/2009):
"Film o Fieldorfie jest próbą przypomnienia lub wręcz powiedzenia po raz pierwszy szerszej widowni, że był ktoś taki. Nil jako jeden z najwyższych dowódców AK, twórca Kedywu i organizacji NIE został przez władze komunistyczne zamordowany, a jego sylwetka została całkowicie wymazana z historii Polski. Dopiero po 1989 roku zaczęto mówić o jego zasługach, lecz bardzo wielu ludziom nazwisko Fieldorf nadal, niestety, nic nie mówi."
Dla ścisłości kilka faktów: August Emil Fieldorf urodził się w Krakowie 20 marca 1895 roku, służył w wojsku od sierpnia 1914 roku, kiedy zgłosił się do Legionów Józefa Piłsudskiego, w kampanii wrześniowej 1939 roku dowódca 51 pułku Strzelców Kresowych, później przedostał się do Francji. We wrześniu 1940 wysłany do kraju jako pierwszy emisariusz polskiego rządu, działał w Związku Walki Zbrojnej. W sierpniu 1942 mianowany dowódcą Kedywu, do najważniejszych ze zorganizowanych przez niego akcji dywersyjnych należy zamach na Franza Kutscherę, dowódcę SS i policji w Warszawie z 1 lutego 1944. W lipcu 1944 mianowany zastępcą komendanta Armii Krajowej, we wrześniu awansowany na stopień generalski i mianowany komendantem organizacji NIE (Niepodległość), mającej organizować polski opór w warunkach okupacji sowieckiej. Przypadkowo aresztowany w marcu 1945 roku i zesłany na Ural, w 1947 wrócił do kraju. Nie podjął działalności konspiracyjnej, zamieszkał w Łodzi, gdzie został aresztowany w listopadzie 1950 roku. Choć poddano go torturom, odmówił współpracy z Urzędem Bezpieczeństwa, w 1952 został oskarżony o absurdalne zarzuty współpracy z okupantem i skazany w sfingowanym procesie na karę śmierci. Prezydent Bierut nie skorzystał z prawa łaski, wyrok wykonano 24 lutego 1953 roku. W 1989 Fieldorf został oczyszczony z zarzutów i zrehabilitowany, w 2006 roku prezydent Lech Kaczyński odznaczył go Orderem Orła Białego.
Film Bugajskiego skupia się na ostatnim okresie życia generała, kiedy wraca z zesłania do kraju i - racjonalnie oceniając sytuację polityczną - odmawia powrotu do działalności konspiracyjnej. Przeciwnie - w odpowiedzi na ogłoszenie amnestii ujawnia się i oczekuje od władz uregulowania jego stosunku do służby wojskowej. Jednak Urząd Bezpieczeństwa ma wobec niego inne plany - jako jedynemu generałowi AK w kraju proponuje mu pokierowanie kontrolowaną przez UB tajną organizacją, za pośrednictwem której można by doprowadzić do dekonspiracji innych grup oporu. Generał odmawia, za co czeka go upokorzenie w zalewanym wodą karcerze bez łóżka i poprowadzony z naruszeniem prawa proces, a w rezultacie - śmierć.
Ale głównym tematem filmu jest nie tyle opis mechanizmów działania stalinowskiego aparatu przemocy, ile sama postać generała. Scenariuszowe ujęcie osoby generała wzbudziło wprawdzie wątpliwości jego rodziny (stąd zastrzeżenie w napisach czołowych: "film oparty na biografii Augusta Fieldorfa"), trudno jednak odmówić mu wiarygodności. Nie tylko dlatego. że takich osób jak on, przyjmujących w okresie tużpowojennym postawę "wyczekująco-obserwującą", były przecież tysiące, ale przede wszystkim dlatego, że grający generała Olgierd Łukaszewicz tworzy na ekranie portret niezwykle sugestywny. Jego "Nil" wygląda na tle surowej, powojennej rzeczywistości, jak człowiek z innego świata. Mimo okrutnych doświadczeń, jakie stały się jego udziałem, nie zamierza rezygnować z zasad, które go ukształtowały.
"W postaci Nila zaintrygowało mnie - mówi Olgierd Łukaszewicz (w materiałach dystrybutora) - dlaczego ktoś tak świadomy i doświadczony przez Związek Radziecki, nie uciekł na Zachód? Jest scena w scenariuszu z udziałem współpracującego z Nilem majora Bajera, który po wojnie pyta generała, co ten będzie teraz robił? Pada odpowiedź: zjem ciastko i napiję się kawy. Był to dla mnie klucz. W tej zwykłej odpowiedzi zawiera się przyjęcie na siebie możliwości samobójczej. Fieldorf liczył się z poniesieniem takiej ofiary dla zachowania pewnego wizerunku. Jego zobowiązania wobec nie tylko najbliższych, ale również byłych podkomendnych każą mu stawić temu wszystkiemu czoła. Świat wokół nie tylko się zmieniał, ale pękały w nim wszelkie wartości. W przypadku generała Nila możemy mówić o rodzaju samospalenia."
W przeciwieństwie do bohaterki Przesłuchania, której motorem działania jest przekora, czy bohatera Śmierci rotmistrza Pileckiego, niepoprawnego romantyka, w kreacji Łukaszewicza uderza pragmatyzm bohatera, gotowego z godnością przyjąć swój los. Czy jednak taka postawa - w normalnych warunkach ze wszech miar zasługująca na szacunek - wystarczy na nienormalny, skażony absurdem okres stalinowskiej dominacji w Polsce?
Generał Nil Polska 2009. Reżyseria: Ryszard Bugajski, scenariusz: Ryszard Bugajski, Krzysztof Łukaszewicz na motywach biografii Augusta Emila Fieldorfa, zdjęcia: Piotr Śliskowski, muzyka: Shane Harvey, scenografia: Aniko Kiss, kostiumy: Małgorzata Zacharska, Andrzej Szenajch, montaż: Ewa Romanowska-Różewicz, dźwięk: Aleksander Musiałowski, Wojciech Ślusarz. Występują: Olgierd Łukaszewicz (gen. August Emil Fieldorf, pseudonim "Nil"), Alicja Jachiewicz (Janina Fieldorf), Anna Cieślak (Maria Fieldorf), Magdalena Emilianowicz (Krystyna Fieldorf), Zbigniew Stryj (mjr Stefan Bajer), Jacek Rozenek (płk Józef Różański), Stefan Szmidt (gen. Tadeusz Bór-Komorowski), Maciej Kozłowski (Tadeusz Grzmielewski). Produkcja: Wytwórnia Filmów Dokumentalnych i Fabularnych, Fundacja Filmowa Armii Krajowej, Monolith Films, Telekomunikacja Polska SA. Współfinansowanie: Polski Instytut Sztuki Filmowej, Urząd Miasta St. Warszawa, Ministerstwo Obrony Narodowej. Dystrybucja: Monolith Films. Czas trwania 125 min. W kinach od 17 kwietnia 2009 roku.
Autor: Konrad J. Zarębski, marzec 2009.