Strzygoń, czyli wampir-wieśniak

2_strzygon_1920p.jpg, default, Kadr z animacji "Strzygoń i jak sobie z nim radzić", realizacja: Kajetan Obarski, fot. IAM, center

#literatura

#dziedzictwo

Najpopularniejszy z polskich upiorów jest przeciwieństwem zadomowionych w popkulturze bladych wampirów-arystokratów. Strzygoń to amator kiełbasy i wódki, pracowity gospodarz i jurny małżonek płodzący dzieci nawet po własnym zgonie.

Był niekwestionowanym królem polskiej ludowej demonologii, rządził światem chłopskiej wyobraźni. Upiór budzący grozę, protoplasta wampira, umarły wstający z grobu, wysysający krew, duszący ludzi i roznoszący zarazę. Miał swoje lokalne odmiany, z których każda adaptowała się do miejscowych warunków. Właściwy upiór dominował na Kresach, polsko-ruskim pograniczu, w Lubelskiem i wschodniej części Mazowsza. Bardziej na zachód ustępował strzydze, na Śląsku, Podhalu i w Małopolsce strzygoniowi, w Wielkopolsce zaś i na Pomorzu wieszczemu bądź wieszczowi. Choć ci niespokojni nieboszczycy różnie bywali nazywani, opowieści o nich były zbieżne i rysowały podobnie przerażającą postać.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Kadr z animacji "Strzygoń i jak sobie z nim radzić", realizacja: Kajetan Obarski, fot. IAM

Obrazek

9_strzygon_1920p.jpg

Klasycy polskiego ludoznawstwa doskonale udokumentowali historie o strzygoniach. Nazwa ta jest być może próbą zmaskulinizowania słowa "strzyga", które, choć jeszcze w XVII stuleciu nie konotowało płci (Wacław Potocki we fraszce "Strzyga" radzi, by takiemu niespokojnemu umarłemu "uciąć jajca", co raczej nie pozostawia wątpliwości), z czasem zaczęło podążać za swoim gramatycznym femininum (Franciszek Morawski pisze: "Strzyga jest to, ile mi wiadomo – upiór dama"). Strzygonie, które rozpleniły się zwłaszcza w okolicach Krakowa, były najbardziej zsocjalizowanymi spośród polskich upiorów, czasem wręcz nawet na swój sposób pomocnymi dla wieśniaków. Mimo to każdy z nich prędzej czy później zaczynał zbytnio się naprzykrzać i musiał zostać w końcu unieszkodliwiony.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Kadr z animacji "Strzygoń i jak sobie z nim radzić", realizacja: Kajetan Obarski, fot. IAM

Obrazek

3_strzygon_1920p.jpg

Podstawową wiedzę o strzygoniu i jego obyczajach możemy zaczerpnąć z dzieł Oskara Kolberga, Stanisława Ciszewskiego i Seweryna Udzieli, przy tym zebrane przez nich relacje odznaczają się wyjątkową zgodnością. Strzygoń przede wszystkim, co jest charakterystyczne dla całego upiorzego gatunku, to człowiek o dwóch duszach, z których jedna po śmierci opuszcza ciało, druga zaś zostaje w nim, ożywia trupa, który wychodzi z grobu, straszy i napada ludzi. Symptomy takiego pośmiertnego zachowania widoczne są jeszcze za życia: lunatykowanie, gadanie do siebie, czerwone lub blade oblicze, a wreszcie sine znamię (zwłaszcza w kształcie nożyc – co miało pewnie kojarzyć się ze "strzyżeniem") lub dwa rzędy zębów (zwłaszcza wśród dzieci). Z kolei po śmierci ciało strzygonia nie ulega rozkładowi, jest "wiotkie i gnące się" i co najważniejsze, ma jeden bok ciepły – bowiem tam żyje jego druga zła dusza. Niezawodną profilaktyką premortalną wobec domniemanych strzygoni jest bierzmowanie, ten sakrament zdaniem ludu chrzcił drugą duszę, która dzięki temu również mogła opuścić ciało po śmierci. Dodatkowym zabezpieczeniem, zdaniem ludu zalecanym przez samego papieża, było nadawanie dwóch imion w czasie chrztu. Jednak, jak relacjonuje Kolberg, "nie wszyscy ludzie idą do bierzmowania, są tacy, którym diabeł iść nie da", stąd plagi strzygoni uniknąć się nie dało.

Strzygoń, który wychodzi z grobu, w przeciwieństwie do właściwych upiorów, nie zaczyna siać śmierci i postrachu wśród bliskich i sąsiadów, a zadowala się na początku przesiadywaniem po kościołach, gdzie niszczy i gryzie świece, a czasem "kusi do złego księży na plebanii", przyjmując postać "młodej dziewki" – zła dusza czyni go bowiem zmiennokształtnym. Aktywny jest głównie około północy, a o świcie musi wracać do grobu (inaczej, zdaniem niektórych, zmieni się w kałużę smoły). Charakterystyczne jest również, że strzygoń nie musi od razu wypijać krwi i dusić ludzi, a wdaje się z nimi w bójki, przy czym jeśli uda mu się chuchnąć przeciwnikowi w usta, może od razu pozbawić go życia. Ciszewski odnotowuje, że "strzygoń chodzący po śmierci ma taką samą siłę (fizyczną) jak za życia, kto mu więc <<poradził>> za życia, to i po śmierci, przy spotkaniu z nim, da mu radę, byle tylko umiał sobie postąpić w właściwy sposób". Ów "właściwy sposób" podaje również Kolberg: "gdy kto mądry spotka straszącego po śmierci strzygonia, winien mu zaraz dać policzek od lewicy (lewą ręką), a w ten moment straszydło zniknie i więcej się nie pokaże". Zaraz po tym znakomity ludoznawca przytacza historię z podkrakowskich Toni, gdzie chłop o wdzięcznym przydomku Hadramacha miał nieprzyjemność zetknąć się ze strzygoniem. Gdy próba chuchnięcia wieśniakowi do ust nie powiodła się, doszło do bijatyki. Przeciwnicy byli najwyraźniej sobie równi, bo walka przeciągała się, Hadramacha postanowił więc poczęstować strzygonia kawałkiem kiełbasy – mając wszak kiełbasę w ustach, nie będzie w stanie chuchnięciem pozbawić go życia. Zajadając kiełbasę dotarli pod chałupę, gdzie chłop "odsadził się nagle i lunął strzygonia w pysk od lewicy z takim zamachem, że ten odbity wracać musiał tam, skąd przyszedł". Jednak dzielenie się kiełbasą z agresywnym umarłym nie wyszło chłopu na zdrowie. Hadramacha następnego dnia dojadł kiełbasę, po czym "tak dalece się rozchorował, że się do łóżka położyć był zmuszony i dopiero po wypiciu na kuracyę dwóch garncy serwatki, przyszedł do siebie".

Video embed

Strzygoń i jak sobie z nim radzić

Przygoda Hadramachy skończyła się szczęśliwie, zwłaszcza jeśli porównamy ją do zapisanych przez Ciszewskiego relacji z okolic Olkusza. Tam w podobnej sytuacji znalazł się pewien żołnierz, który zaatakowany przez strzygonia, uciął mu pałaszem głowę. Niezrażony takim rozwojem wydarzeń strzygoń "pochwycił własną głowę i rzucał nią nieustannie na żołnierza, chcąc go nią zabić". Żołnierzowi udało się uciec, jednak po trzech dniach umarł. Inny noszący własną głowę strzygoń był również widziany przez chłopa w okolicach Nowego Sącza. Jak notuje Karol Mátyás w 1889 roku, wieśniakowi udało się uniknąć marnego losu dzięki szkaplerzowi, który odstraszył umarłego. W etnograficznym czasopiśmie "Wisła" z 1905 roku czytamy, że w Bronowicach Wielkich, a więc całkiem blisko chałupy dzielnego Hadramachy, miał ponoć grasować strzygoń noszący głowę chłopa pod pazuchą. Dawał się on jednak obłaskawić gorzałką, więc może był to ten sam amator kiełbasy, którego opisał Kolberg? Strzygonie bywały jednak bezlitosne, u Ciszewskiego przeczytać można, jak przebudzony trup leśniczego zdemolował chatę i rozszarpał na kawałki własne dziecko wyciągnięte z kołyski. Jego żona i drugie dziecko ledwo uniknęli podobnego losu. To jednak sytuacja nietypowa, bowiem więzy małżeńskie, jak dowodzą prawie wszystkie relacje zebrane przez etnologów, były dla strzygoni bardzo istotne.

Wszędobylska jest opowieść o mężu-strzygoniu, który po śmierci przychodzi do swego gospodarstwa i odwiedza żonę. Nie jest to jednak temat romantycznej ballady, a prawdziwie polskie chłopskie realia – wspomniany przez Franciszka Gawełka w 1910 roku strzygoń Grzegorz G. ze wsi Siołkowa chodził do swojej żony "przez trzy miesiące, sprzątał wszystko po domu, rąbał drzewo, nosił wodę. a nawet miał z nią siedmioro dzieci". Jakkolwiek spłodzenie siedmiorga dzieci w ciągu trzech miesięcy zdawać się może karkołomne nawet dla żywego trupa, to o strzygoniowym potomstwie piszą prawie wszyscy. Zdaniem Kolberga "dziecko po strzygoniu umarłym bywa mizerne, chude, bladej cery, chowa się do pewnego jedynie czasu i zazwyczaj nie dorósłszy młodzieńczego wieku, umiera", choć zmarły ojciec o gospodarstwo troszczy się należycie, bo "płoty grodzi, młóci w stodole, sieczkę rznie na skrzynce". Zazwyczaj strzygonie są bardzo zazdrosne o wdowy po nich; Ciszewski pisze o chłopie, co "po śmierci chodził do swojej żony, sieczki jej narznął dla bydła, drzewa urąbał, uprzątnął podwórze, ale nie pozwolił nic o tem nikomu wspominać, gdyż w przeciwnym razie łeb jej urwie". W zapiskach Kolberga z Kieleckiego znajdujemy z kolei dość przerażającą śpiewkę o parobku, który ożenił się z wdową. Nowożeniec nie miał jednak szczęścia, bo:

nieraz ledwie żywy musiał w nocy umykać.

Na cworakach łaziło; a całe nagie było;

przeskadzało i jęcało, tłukło i łóżko dźwigało

póki z izby nie wylaz(ł),

Kiej leżał w cierpliwości, miał pod pachą świętości…

to go gdowa śturcha, wzywa:

«idź-ze głąbiu, choć do chlewa, niebosyk cię nie śćierpi».

Ów zazdrosny "niebosyk" zostaje w końcu przegnany dzięki poradom proszalnego dziada (które sugerują, że mógł to być w rzeczywistości całkiem żywy gach ciepłej wdówki). Inny sposób na męża-strzygonia opisała Stefania Ulanowska w publikowanym w dzienniku "Czas" etnograficznym cyklu "Z górskiego zacisza" (1886). Historia rozpoczyna się dość typowo: zmarły mąż przychodzi nocą i pracuje na gospodarstwie. Małżonkowie nonszalancko obnoszą się ze swoją pośmiertną relacją, kobieta "się już z tem nawet nie kryła i przez ten czas dwoje dzieci z nim miała; dzieci te wychowały się doskonale, dziś, starszy chłopak pasie już krowy, a dziewczynka gęsi", jednak w końcu sprzykrzył się jej związek z nieboszczykiem, i aby go zakończyć, uderzyła w najczulszy punkt martwego serca:

wieczorem tedy, o tym czasie, gdy strzygoń zwykle przychodził, kobieta rozplotła sobie włosy, u górali bowiem mężatki nie ucinają warkocza, tak jak w krakowskiem, i zaczęła się czesać. Dopiero tamten wchodzi i pyta się, co ona robi takiego? A ona powiada, że się chce zapleść z wieczora, bo nazajutrz rano idzie do ślubu z takim a takim parobkiem. Strzygoń ryknął okropnym głosem, że aż szyby w oknach zabrzęczały, ze złością wyleciał z chałupy i potem już nie pokazał się więcej.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Kadr z animacji "Strzygoń i jak sobie z nim radzić", realizacja: Kajetan Obarski, fot. IAM

Obrazek

4_strzygon_1920p.jpg

Bliskie relacje strzygoni z rodziną były ściśle związane z niewielką, zamkniętą wiejską społecznością, dla której wychodzący z grobu sąsiad-nieboszczyk, póki się nie naprzykrzał, nie stanowił zbytniego problemu. Wieśniacy jednak bez litości rozprawiali się z rozbisurmanionym nieboszczykiem, który w swoich psotach przekraczał granicę przyzwoitości. Seweryn Udziela przytacza historię o takim strzygoniu zwanym Miśkiem:

Przed laty zył w Sławkowicach chłop. Nazywał sie Misiek. Jak umar, pochowali go juz na nowym cmentarzu, a dawni chowali przy kościele. Zaraz po pogrzebie co noc wychodziuł z grobu i odwidzał swoich krewnych i znajomych. Niechtórzy widywali go nawet na drodze. Było nieraz tak, ze w nocy zabiórał ze stajnie konia, bez całą noc na niem jeździuł, a nad ranem go puscał. Casami tak był koń zgrzany, ze az cały był okryty pianą. Okropnie ludzi niepokojuł. Kiedy spali w izbie, to skrzypiał drzwiami, porażał drewnami, tłuk garki babom, po sybach bębniuł, porzucał zwitkami słomy. Ludzie widywali go i mówili do niego, ale on nikomu nic nie odpowiadał.

Misiek został w końcu unieszkodliwiony przez księdza proboszcza uproszonego przez zniecierpliwionych chłopów.

Sposobów na strzygonia było kilka. Znamy już "lunięcie w pysk od lewicy" w razie bezpośredniej konfrontacji. Inną metodą jest schowanie nieboszczykowi odzienia, bowiem niektóre strzygonie, zwłaszcza te harcujące w kościołach, rozbierały się do naga po wyjściu z mogiły. Schowanie śmiertelnej koszuli bądź "szkarpetek" niesfornego nieboszczyka mogło go skutecznie obrócić w smołę przy pierwszym pianiu koguta. Najczęściej jednak ze strzygoniami rozprawiano się za dnia, rozkopując grób i stosując klasyczne antywampiryczne środki – zarówno w wersji soft i hard. Spotkało to większość martwych mężów-gospodarzy, jak i sympatycznego Miśka. Łagodny sposób podaje Ciszewski: "trzeba mu włożyć pod język karteczkę z imieniem Jezus lub też z imieniem zmarłego; następnie przewrócić trupa twarzą na dół i uderzyć łopatą po tylnej części ciała". Kolberg dodaje wkładanie krzemienia do ust, pisanie "Jezus" na czole i zawiązywanie chustki wokół oczu trupa. Zabieg wygląda na zarówno czysto fizyczne uniemożliwienie strzygoniowi wychodzenia z mogiły (obracanie trupa), jak i "nadrobienie" sakramentu bierzmowania (karteczki z imionami), klepnięcie łopatą po tyłku może być z kolei interpretowane jako ostrzeżenie. Bowiem jeśli umarły nadal jest niespokojny, należy sięgnąć po bardziej radykalne środki. Cytowana przez Kolberga wieśniaczka spod Krakowa radzi: "wbić wówczas należy gwóźdź do głowy strzygonia albo podłożyć mu papiery zagryzmolone (mianowicie przez professora) pod język lub wreszcie zażądać pomocy duchownej. Ksiądz uciąwszy upiorowi głowę, przykłada ją odwrotną do szyi stroną tj. twarzą do poduszki". Ciszewski notuje podobny sposób na strzygonie, których łagodna metoda nie zatrzymała w grobie: "należy uciąć głowę i włożywszy pod język karteczkę z jego imieniem, położyć głowę u nóg przewróconego kadłuba". Finał przygód Miśka ze Sławkowic pokrywa się z tymi zaleceniami – "ksiądz probosc posed z organistą i grabarzem na cmentarz, kazał grób odkopać i wydobyć jego ciało. Odcięni mu głowę, a ciało odwrócili plecami do góry i zakopali. Odtąd Misiek nie pokazywał sie juz więcy", tak samo zresztą, jak w przypadku uczynnego męża-nieboszczyka z Siołkowej: "ksiądz kazał odkopać grób, w którym pochowano Grzegorza G., a gdy odkryto trumnę, nieboszczyk leżał jakby żywy. Odcięto mu głowę i położono ją w nogach, poczem ciało przywalono powtórnie ziemią. Od tej chwili nie pokazywał się strzygoń więcej".

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Kadr z animacji "Strzygoń i jak sobie z nim radzić", realizacja: Kajetan Obarski, fot. IAM

Obrazek

8_strzygon_1920p.jpg

Zebrane przez pionierów polskiej etnologii historie o strzygoniach to nie tylko wciągająca literatura. To również niezwykłe zwierciadło zapomnianych sąsiedzkich i rodzinnych relacji dawnej polskiej wsi. Relacji, w których umarły, choćby psotny i złośliwy jak chłop Misiek, mógł nadal uczestniczyć. Jest to również istotny wątek polskiego wampirycznego mitu, w którym główną rolę gra chłop – amator kiełbasy i wódki, pracowity gospodarz i jurny małżonek płodzący dzieci po własnym zgonie, jakże inny od bladych wampirów-arystokratów na dobre zadomowionych w popkulturze.

Autor: Łukasz Kozak

Język Polish

strzygoń