"Słowacki w Italii, Italia Słowackiego"

slowacki_polona.jpg, default, Pocztówka z wizerunkiem Juliusza Słowackiego, fot. Biblioteka Narodowa, Polona.pl, center, #000000

#literatura

Pobyt Słowackiego we Włoszech, połączony z wielką wyprawą na Wschód, stanowił jeden z ważniejszych epizodów w romantycznej biografii poety. Italia była dla poety miejscem inspiracji, a także stała się przestrzenią jego przemiany.

Juliusz Słowacki przyjeżdża do Włoch z Genewy w lutym 1836 roku. Początkowo chciał pokonać trasę lądem, ale z powodu zaśnieżenia Alp bardziej wygodny okazał się rejs z Marsylii do Livorno, a następnie do Civitavecchia. 22 lutego przybywa do Rzymu. Zatrzymuje się w Hotelu Babuino, gdzie mieszka już jego wujostwo, czyli Teofil i Hersylia Januszewscy, których nazywał "Filami". Na początku czerwca poeta trafia do Neapolu, następnie zwiedza Herkulanum i Pompeje, wspina się także na Wezuwiusza. Później spędza miesiąc w Sorrento, po czym wraca do Neapolu. 24 sierpnia 1836 zapada decyzja – Słowacki wyrusza w swoją wielką podróż na Wschód, podczas której zwiedzi Grecję, Ziemię Świętą i Egipt. Do Włoch powraca 16 czerwca 1837 roku. Przyjeżdża do Florencji, w której mieszka właściwie od końca roku 1838, bo 20 grudnia przenosi się do Paryża. Włoski pobyt Słowackiego to w sumie 23 miesiące, czyli niecałe dwa lata, z przerwą na wyprawę na Wschód.

Thumbnail — K. Gorski, "Apoteoza Słowackiego", 1913, fot. Biblioteka Narodowa Polona

Co Słowacki robił we Włoszech? Zasadniczo to samo, co każdy człowiek z jego pochodzeniem oraz zainteresowaniami – zwiedzał, brał udział w życiu towarzyskim, a także pisał. O przebiegu jego pobytu, kilkukrotnie już opisywanym, najwięcej wiemy z listów poety do matki Salomei Bécu, mieszkającej wówczas w Krzemieńcu. Czytając te listy, trzeba jednak mieć świadomość, że choć to korespondencja kierowana do najbliższej osoby, to styl i sposób relacjonowania pozostawał zgodny z poetycką autokreacją Słowackiego. Chciał być postrzegany jako poeta-dandys o melancholijnym usposobieniu, który niespiesznie zwiedza Włochy. Nie odmawia sobie prawa do zachwytów, przy czym często są one na poły autoironiczne czy też opisywane z pozycji dystansu.

Rzym

Pierwsza część pobytu poety we Włoszech przypada na czas szczególny – w Rzymie trafia na okres karnawału i Wielkanocy. Bierze udział w rezurekcji oraz uroczystym papieskim błogosławieństwie "Urbi et Orbi". Sezon zimowo-wiosenny jest również korzystny z prozaicznych powodów. W mieście nie ma jeszcze zbyt wielu turystów, jest ciepło, ale nie ma upału. Te kwestie, pozornie błahe, sprzyjają poecie, który może swobodnie spacerować i zwiedzać.

Wiemy, że Słowacki oglądał Cmentarz Akatolicki, gdzie znajdują się groby dwóch angielskich poetów: Johna Keatsa (zmarłego w Rzymie w 1821 roku) oraz Percy’ego Bysshe Shelleya (który w 1822 roku utonął przy włoskim wybrzeżu). Z listów wiadomo, że wykonał nawet rysunki nekropolii, dziś zaginione. Zwiedzał także typowe rzymskie atrakcje: Koloseum, Bazylikę św. Piotra (gdzie wszedł na kopułę i zachwycał się widokiem Rzymu) oraz Panteon, w którym pochowano uwielbianego przez niego Rafaela. Na Piazza Popolo podziwiał obelisk, spacerował via Cassia, naszkicował grobowiec Nerona, a na Janiculum zwrócił uwagę na fontannę Aqua Paola oraz panoramę miasta.

W pierwszej połowie maja 1836 roku Słowacki poznaje Zygmunta Krasińskiego, z którym szybko się zaprzyjaźnia. Wspólnie oglądają Rzym, wiele rozmawiają. Tak pisał Słowacki do matki w liście z 28 maja:

Z Zygmuntem biegaliśmy po odległych spacerach. Wieczorami tak na żywych – i pasjonowanych rozmowach czas nam zbiegał, że często wracałem do domu, kiedy się już Filowie spać położyli.

Jak zauważa Jan Zieliński w swojej książce "Słowacki. SzatAnioł", dla poety "najważniejszym efektem pobytu w Rzymie stała się niewątpliwie znajomość, przyjaźń – więcej niż przyjaźń – Słowackiego z Zygmuntem Krasińskim".

Choć później ich drogi się rozejdą, to jednak nie sposób przecenić znaczenia tej relacji. Przyjaźń ta opierała się bardziej na porozumieniu nie tyle dwóch osób z podobnego towarzysko środowiska, o ile na więzi dwóch poetów, świadomych swoich talentów, ale i pełnych szacunku oraz wzajemnego zainteresowania swoją twórczością. Krasiński zapewne dał Słowackiemu do przeczytania rękopis wydanego właśnie "Irydiona", zaś poeta – "Balladyny" (napisanej w 1834 roku).

Neapol i Wezuwiusz

Kolejnym miejscem odwiedzanym przez Słowackiego jest Neapol, który szczególnie przypadnie mu do gustu. Poeta spaceruje po mieście oraz ogląda jego panoramę (co zajmuje mu najwięcej czasu), paląc opium na hotelowym balkonie. W liście do matki z 20 czerwca czytamy:

Od piętnastu już dni siedzę w oknie moim na ulicy św. Łucji w Neapolu patrząc na błękitne morze, na Wezuwiusza, na Neapol ciągnący się w półokręgu na lewo, w dzień biały, w nocy jaskrawy tysiącem świateł. […] Zamek królewski wielki nad morzem, mnóstwo wojska ładnie i różnobarwnie ubranego, ciągle w ruchu, z muzyką. Mniej księży niż w Rzymie, ale więcej niż w innych miastach. Wszystko tak kolorowe jak bańka z mydła wypuszczona przez jakiego morskiego trytona – z daleka białe jak piana morska, leżąca na brzegu, z której ja chciałbym, żeby wyszła jaka idealna Wenus i przejrzała się w tym wielkim zwierciadle błękitu.

Wybiera się także na wycieczkę do Herkulanum i Pompejów, przy czym ruiny nie wzbudzają w nim większego zainteresowania. Matce przyznawał:

Ale nie uwierzysz, droga, że Herculanum i Pompeja nie zrobiły na mnie żadnego wrażenia. – Chodziłem po ulicach Pompei z cygarem w zębach, jak po spalonej wiosce. Uliczki małe i brukowane przed wiekami, z dwóch stron grobowce i domki, bez dachów i sufitów, uróżowione.

Na tym tle zupełnie inaczej przedstawia się Wezuwiusz, na którego wchodzi wraz z przyjaciółmi. Wybierają się pod wieczór, nocują w domku pustelnika, znajdującym się tuż przed samym szczytem. Tak pisze Słowacki:

(...) przed wschodem słońca ruszyliśmy dalej. Trudno się było drapać po osypującym się popiele, ale widok roztrzaskanego szczytu Wezuwiusza wynagrodził nam trud podjęty. Nic piękniejszego, jak ten piekielny obraz żużlowych skał. Niektóre czerwone się wydają jak ogień, inne złotym kolorem siarki umalowane błyszczą od wschodzącego słońca, z niektórych miejsc wydobywają się białe kosmyki dymu. Dalej ogromna przepaść krateru, cicha teraz i połykające rzucane w nią kamienie z ogromnym hukiem. Gdzieniegdzie żużle jeszcze gorące i ciepłe powietrze z ziemi wydobywa się jak z pieca. – Z tej równiny żużlowej widzieliśmy wschód słońca. Nieraz już ta gwiazda zastawała mnie na szczytach gór. Może już mnie zna z twarzy witając mnie tak często pierwszego na ziemi.

Wracając z Wezuwiusza, odwiedzają Terracinę. Na dłużej Słowacki zostaje w Sorrento. W liście do matki z 3 sierpnia czytamy:

(...) potrzebowałem przeżyć choć miesiąc jeden między drzewami – daleki od zgiełku brukowego – i znalazłem sobie mały pokoik, z którego nic nie widać było prócz gaju cytrynowego i morza – za morzem w mgle oddalenia Wezuwiusz. […] Pisałem trochę – myślałem – czasem się modliłem, kiedy w bliskim kościółku grający organ dochodził do mojej cichej celi. Czasami, jak w obrazach włoskich lub flamandzkich, słuchałem oparty na murze grającej na gitarze dziewczyny. Była to młoda moja gospodyni, która mi ciągle dawała serenady.

Ostatecznie Słowacki wraca do Neapolu. W okolicach miasta odwiedza wtedy grotę Posillippo, gdzie według legendy miał znajdować się grób Wergiliusza. Początkowo pobyt wygląda jak ten poprzedni – poeta ogląda miasto, zwiedza, pisze. Ponoć planował zostać tam dłużej lub przenieść do Florencji. Wszystko zmienia się jednak pod koniec sierpnia.

Jak pisał Zieliński, "24 sierpnia o północy Słowacki z Zenonem Brzozowskim ruszył kurierem przez Salerno, Potenzę, Tarranto i Lecce do Otranto, na wschodnim krańcu obcasa włoskiego buta. Podróż lądem trwała cztery dni. W Otranto okazało się, że statek już odpłynął, na następny trzeba było czekać prawie tydzień". Tak zaczyna się wielka podróż Słowackiego na Wschód.

Florencja

Po dziewięciu miesiącach spędzonych na Wschodzie, w czerwcu 1837 roku, Słowacki wraca do Włoch na pokładzie statku, który przybija do Livorno. Po miesięcznej kwarantannie osiada we Florencji; będzie to najdłuższy z włoskich etapów poety. W liście do matki z 3 października zanotował: "Muzyka i moje umysłowe prace zabierają mi dzień i wieczór cały. […] Życie takie – w spokojnej i ładnej Florencji jest bardzo miłe i od tęsknoty za moim jeziorem już mię obroniło". Miał na myśli Jezioro Genewskie i szerzej – swój wcześniejszy pobyt w Szwajcarii.

W dalszej części listu opisywał swoje florenckie zajęcia. "Czasem idę do kościoła Santa Croce i staję przed grobem Danta – a posąg jego ponury, patrzący z wysoka na mnie, zdaje mi się mówić jakieś wyrazy natchnienia". Znajduje się tam symboliczny grób Dantego, bo włoski poeta został w rzeczywistości pochowany w Rawennie. "Czasem idę do Galerii [Uffizi] i wpatruję się w Wenus Medycejską chcąc, aby piękność jej przeszła do mojej duszy – tak żeby się potem wszystko podług niej tworzyło. Słowem, że życie moje jest i pełne, i puste zarazem – nie bez jakiegoś jednak harmonijnego dźwięku – nie bez upojenia". We Florencji nawiązuje także romans z Włoszką, którą nazywa Fornariną, zapewne zapożyczając to imię od słynnej kochanki Rafaela.

Równocześnie intensywnie pracuje nad "Anhellim", "W Szwajcarii", "Ojcem zadżumionych" oraz "Poemą Piasta Dantyszka". Duchowym patronem pobytu Słowackiego we Florencji był Dante. Szukając natchnienia, poeta oglądał jego cenotaf, a w korespondencji nazywał "księciem ponurych wieszczów". Odwoływał się do niego także w "Poemie Piasta Dantyszka" oraz "Podróży do Ziemi Świętej z Neapolu", przewrotnie zapowiadając nowe odczytania "Boskiej komedii". Dante – Florentyńczyk, postaci melancholijna, wygnaniec, poeta, który w swoim arcydziele przeszedł przez piekło, czyściec i niebo – był dla Słowackiego wzorem. Natomiast Florencja, czy też szerzej – Italia, jej pejzaż, kultura i literatura, okazały się dla Słowackiego miejscem, gdzie poeta wiedzie szczęśliwe życie, może swobodnie tworzyć, zaś rzeczywistość, która go otacza, stanowi dla niego inspirację.

Niektóre powstające we Florencji dzieła są jednak zupełnie niezwiązane z włoską tematyką. Przykładem może być wspomniany "Anheli", czyli dramat, którego akcja rozgrywa się na Syberii. Nie jest to przypadek, że twórczość Słowackiego, niekoniecznie związana z Włochami, kwitła podczas jego pobytu na Półwyspie Apenińskim. Italia co najmniej od czasów Goethego uchodziła za przestrzeń, w której artysta odzyskuje siły oraz przeżywa fizyczne i psychiczne odrodzenie.

Włoska twórczość Słowackiego

Twórczość Słowackiego, w której pojawia się Italia, możemy podzielić ze względu na "stopień natężenia" i znaczenia włoskiej tematyki. W niektórych dziełach Włochy są głównym miejscem akcji, zaś ich mieszkańcy bohaterami. Tutaj włoska tematyka wybrzmiewa najbardziej, choć wymowa całego utworu może być podporządkowana innym celom. Przykładem jest tragedia "Beatryks Cenci" z 1839 roku, której akcja dzieje się w Rzymie, w całości poświęcona historii rzymskiej szlachcianki w XVI wieku, uwikłanej w morderstwo dokonane na ojcu-tyranie.

Szczególnie ciekawa okazuje się nie tyle kreacja Włoch, ale mieszkańców Italii, gdyż to właśnie narodowość staje się najważniejszym czynnikiem kształtującym ich charakter. Olga Płaszczewska w książce "Wizja Włoch w polskiej i francuskiej literaturze okresu romantyzmu (1800-1850)", zauważała, że:

Italianizm "Beatryks Cenci" nie ogranicza się zatem do wyboru tematu i umieszczenia akcji w późnorenesansowych Włoszech. W swoim utworze Słowacki wykorzystuje i przetwarza różnorodne składniki dziewiętnastowiecznego mitu Italii, wśród których wyróżnić można obecność typów »włoskich« wśród postaci pierwszo- i drugoplanowych, zbrodniczość i przebiegłość działań bohaterów, ich impulsywność i skłonność do krwawego rozwiązywania konfliktów, a także poczucie dumy. […] Rzym, ukazany w "Beatryks Cenci", to miasto ociekające krwią, przestrzeń, w której zarówno dobre, jak i złe intencje, prowadzą do zbrodni, i w której nie ma nadziei na ocalenie".

Słowacki operuje oczywiście ówczesnymi stereotypami na temat Włochów i Włoszek, a więc jawią się oni jako postaci całkowicie szlachetne lub zupełnie nikczemne, targane licznymi namiętnościami, skłonne do przemocy. Za scenerię obiera typowe, rozpoznawalne miejsca, jak np. Zamek Św. Anioła. Całość tworzy sugestywny, choć oczywiście uproszczony, obraz renesansowej Italii. Tematem tragedii jest tak naprawdę polityka i moralność, ale także sztuka (szczególną rolę odgrywa postać malarza), zaś główną bohaterką – młoda kobieta uwikłana w swój los.

Natomiast w powstałym w pierwszej połowie 1836 roku wierszu "Rzym" podmiot liryczny z jednej strony przeżywa fascynację związaną z oglądaniem panoramy tego miasta, ale z drugiej ma świadomość jego przemijania, czy też ciągłej zmienności:

Nagle mię trącił płacz na pustym błoniu:
"Rzymie! nie jesteś ty już dawnym Rzymem".
Tak śpiewał pasterz trzód, siedząc na koniu.
Przede mną mroczne błękitnawym dymem

Sznury pałaców pod Apeninami,
Nad nimi kościół ten, co jest olbrzymem.
Za mną był morski brzeg i nad falami
Okrętów tłum jako łabędzie stado,
Które ogarnął sen pod ruinami.

I zdjął mię wielki płacz, gdy tą gromadą
Poranny zachwiał wiatr i pędził dalej
Jakby girlandę dusz w błękitność bladą.
I zdjął mię wielki strach, gdy poznikali
Ci aniołowie fal — a ja zostałem

W pustyni sam — z Rzymem, co już się wali.
I nigdy w życiu takich łez nie lałem,
Jak wtenczas — gdy mię spytało w pustyni
Słońce, szydzący bóg — czy Rzym widziałem?...

W tym wypadku pojawia się jeszcze jeden ważny wątek związany z podróżą włoską, a mianowicie sam moment przybywania do Rzymu, oglądania jego widoku z oddali i zbliżania się do niego. Wraz ze skracającym się dystansem potęgowały się także oczekiwania, tworzone przez wiele dni podróży, a wcześniej – lekturę przeróżnych tekstów o Italii i Wiecznym Mieście. Takie swoiste "spiętrzenie się" obrazów (literackich i rzeczywistych) pozostawało nie bez wpływu na sam sposób przeżywania włoskiej podróży i kumulowało się w momencie przybywania do Rzymu – będącego symbolem całej Italii. Jak zauważa Płaszczewska:

W wierszu Słowackiego istnienie Rzymu ma szczególny charakter, gdyż miasto jednocześnie "jest" i "staje się" w wyobraźni czytelnika, budowane z kolejnych obrazów, które są rodzajem znaków, odsyłających do realiów, rozpoznawalnych dla wtajemniczonego odbiorcy. Oglądany z perspektywy "pustego błonia" Rzym wydaje się nie mieć granic, bowiem w pejzażu lirycznym rozpościera się od Apeninów po brzeg morza. Jego symbolem staje się "kościół ten, co jest olbrzymem", górujący nad innymi budowlami, a w gruncie rzeczy zawieszony w "błękitnej" próżni, tożsamy z kopułą Świętego Piotra.

Italia jako motyw

Słowacki nie zawsze poświęcał włoskiej tematyce cały utwór. W twórczości poety możemy znaleźć dzieła, gdzie Italia stanowi tylko jeden z motywów. Do najważniejszych, czy też najbardziej znanych przykładów, należy "Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu" (ok. 1838) oraz "Kordian" (1833).

W tym pierwszym przypadku mamy do czynienia z poematem dygresyjnym, którego zasadnicza część jest poświęcona podróży do Grecji i na Bliski Wschód. To w nim pojawiają się słynne wiersze, jak "Smutno mi, Boże" czy "Grób Agamemnona". Na samym początku natrafiamy na część poświęconą Włochom, zatytułowaną "Pieśń pierwsza. Wyjazd z Neapolu". Stanowi ona zapis typowych wątków związanych z włoską podróżą: podmiot liryczny omawia trasę i związane z nią atrakcje, środki lokomocji, miejsca, gdzie można znaleźć nocleg, a także wspomina, co warto spakować. Oczywiście opis Słowackiego ma charakter ironiczny, gdzie z jednej strony z dystansem relacjonuje własną podróż, ale z drugiej – odnosi się do wszystkich "koniecznych" elementów tego typu gatunku.

W takim tekście nie mogłoby też zabraknąć opisów widoków. W strofie piętnastej pojawia się słynne zestawienie europejskich miast, w którym Neapol zostaje uznany za jedno z piękniejszych, jeśli nie najpiękniejsze miejsce:

Jeśli Europa jest Nimfą, Neapol
Jest Nimfy okiem błękitnym, Warszawa
Sercem, cierniami w nodze Sewastopol,
Azow, Odessa, Petersburg, Mitawa;
Paryż jej głową, a Londyn kołnierzem
Nakrochmalonym, a zaś Rzym… szkaplerzem.

Jeśli więc w wierszu "Rzym" Słowacki pytał o tożsamość tego miejsca, ale w odniesieniu do niego samego, to tutaj opisuje Neapol poprzez porównanie z innymi miastami. Gatunkowo taka próba sumarycznego i lapidarnego, ujmowania swoich wrażeń związanych z poszczególnymi etapami wyjazdu, nie była niczym szczególnym. Tworzenie pewnego rodzaju bon motów na temat oglądanych miejsc, które niczym aforyzmy można dalej powtarzać, to wręcz żelazny repertuar pisania o podróżach.

Jednak Słowacki, jak przystało na ironicznego poetę piszącego poemat dygresyjny, nie tyle zajmuje się samym Neapolu, ale… całą Europą. Porównując Stary Kontynent do nimfy, kreśli bowiem, nie bez pewnej złośliwości, jego "symboliczną geografię", czy też "symboliczną anatomię", wskazując role, jakie pełnią miasta. Neapol jest niewątpliwie najpiękniejszy, najbardziej przyciągający uwagę, zaś jego "błękitność" to oczywiście skojarzenie z niebieską barwą Zatoki Neapolitańskiej, którą wielokrotnie podziwiał poeta. Szczególne miejsce zostaje przyznane Warszawie i Paryżowi, odpowiednio jako sercu (uczucia) i głowie (rozum). Rzym staje się centrum religijności, Londyn uchodzi za miejsce sztywne, ale ważne, bo poniekąd trzymające głowę w ryzach.

Najmniej korzystnie w tym zestawieniu wypadają miejscowości (bez wątpienia istotne i piękne, jak choćby Petersburg czy Sewastopol) leżące w Imperium Rosyjskim – nie pełnią one żadnej "fizjologicznej" funkcji, nie są też ważnym elementem, ale wręcz utrapieniem, którego chcemy się pozbyć, bo jak inaczej można postrzegać cierń? Taka polityczna dygresja, śmiały i przewrotny komentarz do ówczesnej sytuacji, nie zaskakuje, jeśli będziemy mieli świadomość, jakie cele przyświecały Słowackiemu – nie tylko opisanie swojej podróży, ale gra z gatunkiem, jakim była "włoska podróż", za pomocą którego mógł się wypowiedzieć na temat zupełnie innych kwestii.

Na tym jednak Słowacki nie poprzestaje i po porównaniu-dygresji poświęconej Europie, opisuje Neapol, a raczej zwraca się do niego, korzystając z typowych skojarzeń mitologicznych (Wenus) i literackich (Wergiliusz), pytając o jego tożsamość:

O Neapolu! ty niepożegnany
Czekasz, aż ciebie pożegnam epicznie.
Jak biała Wenus, urodzona z piany,
Wyszedłeś z morza zapłoniony ślicznie
Skrawymi słońca zachodniego łuny,
Cichy, pod górą, co ciska pioruny.

O Neapolu, gdzie jest twoja dusza?
— Bo duszą twoją nie jest ruch i życie!
Patrzę na ciebie z grobu Wirgiliusza,
A ty na niebie i na fal błękicie
Tak roztopiony w zorzy malowidła
Jak upuszczona na brzeg bańka z mydła.

O Neapolu! wieczorne wyziewy
Twym są rumieńcem, twe dymy są tęczą.
Harmonizujesz się tak jako śpiewy
Z ciszą powietrza, twe dzwony nie jęczą,
A twój domami okryty pagórek
Ma białość lekkich na błękicie chmurek.

Jeśli wczytać się w poszczególne strofy, to widać, że są one nie tylko typowymi porównaniami, ale osobistymi skojarzeniami poety, o których czytaliśmy już wcześniej. Wiemy wszak, że odwiedzał domniemany grób Wergiliusza oraz po wielokroć oglądał panoramę miasta, które w liście do matki porównywał do bańki z mydła. Jak zauważa Olga Płaszczewska:

"Pieśń I Podróży do Ziemi Świętej z Neapolu" to niezwykły przykład poetyckiej "podróży włoskiej". Mozaikowe wykorzystanie typowych komponentów "relacji" z wędrówek po Włoszech, ich ironiczna, a niekiedy pastiszowa interpretacja w nieprzekraczalnych ramach porządku sekstynowego, sprawiają, że zawarta we fragmencie poematu wizja Italii, którą Słowacki prawdopodobnie sam określiłby mianem "obrazka", "pamiątki" czy »wrażenia« z podróży, może być uznana za najciekawsze dzieło polskiego podróżopisarstwa romantycznego. Jej fragmentaryczność, zmienność elementów podróży zawartych w strofach analizowanej pieśni, charakterystyczne dla poematu dygresyjnego niedopowiedzenie sprawiają, że nie traci artystycznej aktualności, tak jak stało się z wieloma skrupulatnie spisanymi przez dziewiętnastowiecznych podróżnych relacjami z ich wędrówek po Włoszech.

Italia pojawia się również w bodaj najbardziej znanym dziele Słowackiego, czyli "Kordianie", napisanym zresztą przed przyjazdem Słowackiego do Włoch. Podczas podróży głównego bohatera przez kolejne miejsca w Europie trafia on do włoskiej willi z pięknym widokiem, gdzie przeżywa rozstanie ze swoją kochanką, Włoszką o imieniu Wioletta. Ujęcie jest oczywiście stereotypowe – Włoszka to "młoda i piękna kobieta" (jak czytamy w didaskaliach), która zapewnia bohatera o swojej miłości, ale gdy okazuje się, że Kordian jest bankrutem, to zostawia go, nie szczędząc mu gorzkich wyrzutów.

Z włoskiej willi Kordian przybywa na audiencję do papieża Grzegorza XVI, któremu chce ofiarować ziemię zmieszaną z krwią niewinnych Polaków i Polek zamordowanych podczas pacyfikacji po powstaniu listopadowym. Głowa Kościoła rzymskokatolickiego nie jest tym zainteresowana, poleca natomiast posłuszeństwo carowi. Papież nie pociesza Kordiana, ale wskazuje mu atrakcje, jakie powinien odwiedzić w Rzymie. Główny bohater przekonuje się, że Rzym nie jest duchową stolicą świata, ale miejscem turystycznym o błahych wręcz rozrywkach.

Jak zauważa Płaszczewska, wskazując na inicjacyjny charakter wędrówek Kordiana, "Włochy stają się scenerią podwójnego rozczarowania, obejmującego zarówno sferę miłości, jak i wiary". Cała podróż Kordiana po Europie ma oczywiście charakter formacyjny, ale w dużej mierze dzieje się to przez zaprzeczenie, czyli Kordian uczy się czegoś (o sobie i o świecie), gdy to coś zostaje niejako odarte z pozorów, zaś bohater – ze złudzeń. Spotkanie z Włoszką pokazało mu, że miłość pomiędzy kobietą a mężczyzną, jakkolwiek namiętna, może opierać się na czysto egoistycznych pobudkach. W przypadku audiencji u papieża Kordian odkrywa, że przywódcy religijni bywają również politykami, którzy mają swoje cele i nie będą ryzykować politycznego porządku świata z powodów czysto moralnych, nawet jeśli są one słuszne.

W twórczości Słowackiego znajdziemy także inne nawiązania do Italii, które nie stanowią najważniejszych motywów, a są raczej luźnymi skojarzeniami i wzmiankami, ale bez wątpienia wynikają z włoskiego doświadczenia poety. Jak zauważał Zbigniew Sudolski w książce "Słowacki. Opowieść biograficzna":

Wrażenia rzymskie odbiły się później głośnym echem w twórczości poety; wspomnienia z wycieczek po Kampanii Rzymskiej, wędrówek po galerii watykańskiej i Kaplicy Sykstyńskiej zostały z czasem wprowadzone między innymi do pieśni VIII "Beniowskiego", do "Fantazego" i licznych liryków.

W przypadku "Beniowskiego" są to opisy dzieł Michała Anioła i Rafaela, co stanowi również świadectwo zainteresowania poety tymi artystami.

Włoski paradoks Słowackiego

Italia Słowackiego jako temat nosi w sobie pewien paradoks. Sam pobyt był niemalże wzorcowy pod względem przebiegu i zainteresowań romantycznego poety. Mamy do czynienia z klasyczną "włoską podróżą", ze zwiedzaniem typowych miejsc, przeżywaniem namiętności, zachwytami nad widokami oraz ważnymi postaciami włoskiej kultury, zaś sama Italia okazuje się miejscem bujnego życia towarzyskiego i wzmożonej twórczości artystycznej. Co jednak ważne, same teksty Słowackiego poświęcone Włochom okazują się oryginalne, różnorodne pod względem tematyki, formy, gatunku czy sposobu narracji, pomimo używanych w nich stereotypów czy powszechnych skojarzeń. Pokazuje to, że Italia – choć może zainspirować każdego – to sam rezultat tej inspiracji zależy już od talentu i klasy artysty.

W przypadku Słowackiego pojawia się jeszcze jeden ważny wątek – Włochy są częścią wielkiej podróży na Wschód. Zieliński tak pisał o poecie wyruszającym z Otranto na wyprawę: "W każdym razie miał poczucie, że wyrusza w drogę, z której może nie wróci, ale jeśli wróci, to na pewno odmieniony". Bez wątpienia również Italia była elementem tej wielkiej przemiany poety.

Język Polish