Agnieszka Stulgińska: 80-latki podskakują jak sprężynki [WYWIAD]

agnieszka_stulginska_las.jpg, default, Agnieszka Stulgińska, fot. Emilia Kwietniowska, center

O psach, cykliczności, muzyce ludowej i sytuacji kobiet w świecie muzyki współczesnej opowiada Agnieszka Stulgińska, kompozytorka pochodząca z Kurpiów.

Poświęciłaś dwa utwory – "FMYF" (2019) i "OMYM" (2019) – swojej relacji z psem. Muzyka współczesna niezbyt często porusza tematy przyrody. Czy mogłabyś o nich opowiedzieć?

Od małego byłam człowiekiem lasu. Znikałam w lesie, kochałam zwierzęta, bardzo mocno odczuwam naturę i ziemię. Jestem chodzącą przeoraną ziemią. Dlatego chciałam przedstawić świat natury i ludzi z perspektywy psa. Chciałam, żeby ludzie na widowni poczuli się psami. Rozgrzebywali ziemię, czuli jej zapach. Widzieli nosem i uszami, czuli liście i ściółkę; ten dziki pęd. I psie najszczersze, bezinteresowne okazywanie uczuć.

Całe życie wychowywałam się z półdzikimi psami. Reksio – ten, który jest obecnie członkiem naszej rodziny – pomógł mi przetrwać najtrudniejsze chwile, ale jest to już starszy pan… Jest mi bardzo smutno, że psy żyją krócej od nas. Mam nadzieję, że po śmierci jeszcze spotkam te wszystkie stworzenia, które towarzyszyły mi w życiu jako dobre anioły merdające ogonem i kłapiące buzią z mądrymi, radosnymi oczami. (W marcu 2020 roku Reksio zmarł po ciężkiej chorobie – przyp. red.)

Czy nazwałabyś swojego psa jednym z wykonawców utworu?

Zdecydowanie tak. To były dwa zwierzaki. Mój Reksio – wiejski szczęśliwy dzikus i Kosma – przyjaciel mojego znajomego, mieszkający w mieście. Za pozwoleniem czworonogów – chociaż nie było to łatwe przy nieustannej ruchliwości – umieściłam kamerki i mikrofony na ich kosmatym ciele. "FMYF" był utworem całkowicie podporządkowanym psim organicznym dźwiękom oraz zakłóceniom z mikrofonów. Zaskakująca była regularność rytmu psiego oddechu, biegu i innych czynności fizjologicznych. Zespół stał tyłem do publiczności, żeby skupić uwagę na bohaterze.

Thumbnail — Ensemble Kompopolex wykonuje utwór Agnieszki Stulgińskiej, fot. Warszawska Jesień / materiały prasowe

W "OMYM" zestawiłam szczerość psich relacji ze światem ludzkich uczuć i ukrytych pragnień – skomplikowanym, często dość fałszywym i poranionym. Tam widać świat z perspektywy ludzkich nóg.

Jaki wpływ na twoją muzykę miały Kurpie? W jaki sposób nasiąkałaś kurpiowską muzyką?

Moja mama jest Kurpsianką z krwi i kości. Kiedy spotykali się z siostrami i wujkiem, zawsze śpiewali, tańczyli. Wujek grał na akordeonie. Dziadek, którego niestety nie zdążyłam poznać osobiście, nie tylko śpiewał, ale podobno grał też na suzafonie (instrument dęty blaszany – przyp. red.). Ktoś w rodzinie grał na skrzypcach. Ostatnio poznałam harmonistę, który okazał się moim krewnym; jest odrobinę młodszy od mojej mamy, pamięta mojego dziadka. Mama uczyła mnie oberka, polki i powolniaka. Żyłam w przeświadczeniu, że to jest normalne. Dość późno dotarło do mnie, że kultywowanie wiejskiej tradycji jest w Polsce czymś wyjątkowym. Nie każda mama uczy przed studniówką swoją córkę tańczyć tańce wiejskie.

Bardzo mocno przeżywałam ludową muzykę wokalną. Zdarzało mi się płakać słuchając Walerii Żarnochowej, Adama Struga i innych nagrań z Muzyki Źródeł. Z czasem zaczęłam jeszcze bardziej się wzruszać słuchając coraz starszych, coraz bardziej naturalistycznych śpiewaków. Nie przeszkadzało mi chrząkanie, pokasływanie czy, jak nazywają to niektórzy, "fałszowanie". Dla mnie są to walory. Szukałam coraz bardziej surowych nagrań.

Ta muzyka była zawsze oczyszczająco naturalna i bliska ziemi. Plemienna, śpiewana z czystej wewnętrznej potrzeby, przy codziennych czynnościach. Moja mama opowiadała, że jak śpiewała idąc za krowami, to cała wieś słuchała. Kiedy pojechałam na studia za granicę, tęskniłam za krajem. Zawijałam się w koc, siadałam na parapecie i słuchałam pieśni.

Kiedy zaczęłaś bardziej aktywnie zajmować się tradycją swojego regionu?

Po powrocie do Polski szukałam na Kurpiach miejsc, w których ta rdzenna muzyka jest chociaż w części zachowana. W końcu spotkałam Bandysionki (jedna z najstarszych kurpiowskich grup śpiewaczych praktykujących dawną, surową manierę wykonawczą – przyp. red.), od których można się dużo nauczyć. W Bandysiach, skąd pochodzą Bandysionki, po wielu latach przerwy, zatańczyłam znów po ludowemu. Potem były Wszystkie Mazurki Świata – kiedy zobaczyłam, jak ludzie tańczą, coś we mnie ożyło. Zaczęłam odkrywać tańce wirowe. Wcześniej nie doceniałam tej muzyki, myślałam, że to takie proste rytmy na trzy. Dopiero gdy zaczęłam na nowo tańczyć i wsłuchałam się w grę dawnych muzykantów, zrozumiałam, że jest to muzyka transowa. Szczególnie jeśli jesteś w parze z kimś, z kim ci się dobrze wiruje, kiedy macie ten sam temperament i poczucie rytmu. Zresztą kiedyś chodzono na "muzyki" (tańce), żeby poznać męża, dobrać się – jestem w stanie to zrozumieć. A do tego ta stadna jedność, pod którą uginały się dechy, wsłuchiwanie się w potrzeby drugiego człowieka. Wspólna fala z muzykantami, radość, energia. Jestem uzależniona od tańca, nie mogę mieć zbyt długich przerw, bo cierpię.

Często masz możliwość tańczyć na Kurpiach? Kto organizuje te potańcówki?

W Bandysiach spotkałam niesamowitych ludzi, m.in. małżeństwo Kasię i Seweryna Huzarskich, ostatnio również Olgę Stopińską. To ludzie czynu, którzy budują relacje i starają się, żeby muzyka wiejska interesowała kurpiowską młodzież, żeby w niej się odradzała. Dziadkowie tych młodych pamiętają wesela i inne zabawy, ale pokolenie ich rodziców bawiło się już przy disco polo.

Co zrobić, żeby młodzi chcieli wracać do kultury dziadków? Ten nurt prężniej rozwija się w miastach. To miastowi przyjeżdżają do nas, żeby się uczyć. Ale u nas też coś się budzi. Są owoce – kilka lat temu zaintrygowane dzieci, a teraz już młodzi ludzie, uczą się muzyki od żyjących jeszcze muzykantów, wspominają swoich dziadków i śpiewają z babciami, grają na harmonii do tańca.

Od kogo uczysz się tej muzyki?

Razem z młodymi kobietami staramy się uczyć kurpiowskich pieśni od starszych. Bardzo mi się podoba takie stadne śpiewanie. Ten sposób śpiewania białym głosem odczuwalny jest na czole, rezonuje w zatokach i głowie. Jeżdżę również na Boże Obiady i Puste Noce. To praktyki śpiewacze polegające na wspominaniu zmarłych i wspólnym śpiewaniu. Na Pustych Nocach są dwie grupy śpiewacze, kobiety i mężczyźni, śpiewają odpowiadając sobie. Pieśni mają po kilkanaście zwrotek, te śpiewy i modlitwy trwają wiele godzin, kiedyś trwały całą noc. Był moment, w którym musiałam z tego na jakiś czas zrezygnować, bo było wokół mnie zbyt dużo śmierci.

Jak wspominasz współpracę z Radical Polish Ansambl – zespołem składającym się ze skrzypaczek i skrzypków, którzy uczyli się gry od wiejskich muzyków?

Niektórych muzyków znałam już wcześniej. Zdarzało mi się tańczyć do ich gry w różnych miejscach do białego rana. Przy pracy nad utworem dla festiwalu Sacrum Profanum nie mogłam lepiej trafić. Z innym zespołem nie osiągnęłabym takiego efektu w tej stylistyce. Jestem głęboko zanurzona w muzyce współczesnej i ludowej, one są we mnie. Utwór z wykorzystaniem i przetwarzaniem tupania, szurania, okrzyków i innych dźwięków wydawanych przez tańczących od dawna krążył mi po głowie. Nie wyobrażałam sobie, że w "Weselu – Inicjacji" (2018) nie użyć jakichś elementów tańca. Szczególnie, że muzycy RPA potrafią świetnie tańczyć – to było formotwórcze. Rozwirowałam ich własną grą, żeby było to naturalne.

Jednocześnie dostałam wewnętrzne ponaglenie, żeby w końcu skomponować coś, co będzie wypływało z pulsu ziemi kurpiowskiej, ze mnie i moich przodków. Nawiązywałam nie tylko do muzyki tanecznej, ale i wokalnej, która jest u nas równie ważna. Znalazłam pieśni trampane (skoczne, stanowiące akompaniament do reliktowego grupowego tańca żeńskiego – przyp. red.). Bandysionki kiedyś mi je pokazywały, ale wtedy ich nie doceniłam. Dopiero jak sama zatańczyłam... To są niesamowite endorfiny. Okrzyki, które wydają z siebie tancerze, to nie są zaplanowane elementy tańca. Po prostu przy tych wszystkich podskokach czujesz taką radość, że inaczej się nie da. Nawet 80-letnie panie podskakują w górę jak sprężynki i krzyczą. Okazało się, że mama też to pamięta.

Stwierdziłam, że ciekawie byłoby oprzeć się na temacie wesela. Słuchając pieśni weselnych, zastanawiałam się często, czemu są smutne. Myślałam, że może dlatego, że kobiety bywały wydawane za mąż wbrew swojej woli, niepytane o zdanie. Teraz myślę, że chodziło też o powagę sytuacji, obrzęd, jedność i współzrozumienie kobiet m.in. przy oczepinach. W dawnych czasach po wyjściu za mąż zmieniało się całe życie. Młode dziewczyny żegnały się ze swoimi rodzicami, szły do obcych ludzi, wesele było jedną z form inicjacji – przejścia. Nie dowiem się, czy moi dziadkowie sami się wybrali, czy zostali zeswatani. Ta starszyzna dużo wiedziała, była blisko ziemi. Człowiek wstawał razem z naturą, żył cyklicznie. W tych małżeństwach najważniejsze było przetrwanie, trzeba było współdziałać. Nie wiem, czy ludzie mieli czas na miłosne uniesienia, musieli sobie poradzić z przeciwnościami losu, siłami natury.

Poszukiwałaś na ukraińskim Polesiu korzeni swojego ojca.

Mój ojciec pochodził z Kresów, terenów Białorusi, z tego powodu intuicja bardzo mocno popychała mnie na Wschód. Chciałam, aby mój kolejny utwór był w jakiś sposób związany ze światłem z tamtych stron. To było tuż po śmierci mojego taty, wtedy akurat w tamtą stronę jechała Jagna Knittel i zabrała mnie na dźwiękowe wojaże. Zobaczyłam tam bardzo wiarygodny, prawdziwy świat. Jakbym cofnęła się w przeszłość, do swojego dzieciństwa. Starsze kobiety, które nas gościły, mieszkały w bardzo naturalnych warunkach, w małych chatach. Nadal jeździły tam wozy z końmi. Ale przede wszystkim zachwyciła mnie muzyka wielogłosowa, po powrocie nie mogłam się pozbierać przez kilka miesięcy – mam nadzieję, że jeszcze skomponuję utwór wypływający z tej wielogłosowości.

W "Trzech kobietach" (2017) użyłaś poleskich pieśni solowych, które zebrałaś podczas tego wyjazdu.

Miałam ogromny problem z wybraniem pieśni spośród wielu nagrań terenowych, także z tych, które udostępniła mi Jagna Knittel i Maniucha Bikont. Myślałam, że tego nie udźwignę. Każda z tych pieśni niosła tak duży ładunek muzyczny i emocjonalny – opowiadały o zagmatwanych ludzkich losach – że mogłaby posłużyć jako baza do samodzielnego utworu.

Szukałaś tylko słów czy zwracałaś też uwagę na muzykę?

Szukałam całości, treści i melodyjności, sposobu śpiewania. Bardzo pomogła mi wtedy Maniucha, która zgodziła się zaśpiewać w moim utworze.

"Trzy kobiety" to nie tylko muzyka, ale i rozbudowana akcja sceniczna. Mam wrażenie, że wszystko tam jest głęboko symboliczne.

Trudno mi to wszystko opisać. To, co się dzieje w kobiecie i mojej wrażliwości kompozytorskiej, jest nie do ogarnięcia. Ostatecznie jest to historia kilku kobiet, ale i pewnego archetypu. Każda z kobiet, ich głos i działania sceniczne pojawiające się w utworze mają swoją symbolikę: dojrzewania kobiety, macierzyństwa, bólu życia, rodzenia, relacji z dziećmi i mężczyznami. W partyturze jest mnóstwo uwag, takich jak: "Kobieta maluje sad". Marta Grzywacz, śpiewaczka, która miała wykonywać ten gest, zapytała mnie, czy ma zachowywać się jak dziewczynka. Odpowiedziałam, że ma zachowywać się jak dorosła kobieta, ale niech spróbuje przypomnieć sobie momenty z dzieciństwa, w których czułość i opieka jej się należały, ale ich nie dostała. Śpiewając i rysując, odtwarzając w sobie te momenty z dzieciństwa, miała jednocześnie sama się przytulać, nadrabiać to, co nie zostało jej dane. Liliana Krych, dyrygentka, odgrywała rolę kobiety bardzo silnej, która chciała kontrolować wszystko w swoim życiu. Z niej też wychodzi dziewczynka – nadmierna kontrola coś skrywa. W utworze słychać też nagranie śpiewaczki poleskiej Dominiki Czekun jako prakobiety z ziemistym, gliniasto-żółtym głosem; jest też Maniucha ze swoją wewnętrzną siłą głosu.

Na początku muzycy nie reagują na gesty dyrygentki.

Tak, to ma związek z jej bezsilnością. Cisza podkreśla też medytacyjność, którą chciałam zawrzeć w utworze. Tam są bardzo ciche dźwięki. Bardziej zależało mi na szumach niż na konkretnej melodii. Muzycy mają zapisaną specjalną artykulację, grają ruchami okrężnymi, to imitacja cykliczności, powtarzalności. W życiu kobiety wszystko oparte jest na cyklu.

Schowałaś zespół przed widownią.

Dzięki temu publiczność mogła skupić się na gestach. Lubię też stosować elementy iluzji, teatralności i bezpośredniego, zmysłowego oddziaływania na ludzi w moich utworach. Jest to też obecne w "Mon Joyeux Souvenir", ostatnim utworze powstałym w 2019 roku. Bardzo chcę nawiązywać relację z publicznością, żebyśmy wszyscy wychodzili z koncertu-seansu w jakimś stopniu odmienieni…

Fajnie byłoby wyprowadzić ten utwór w inną przestrzeń, poza salę koncertową.

Akurat "Trzy kobiety" potrzebują wielowarstwowej przestrzeni teatralnej, minimalistycznego czarnego tła i specjalnego oświetlenia. Większość moich utworów powstaje pod kątem określonego miejsca, na przykład "Prześwity" komponowałam na instrumenty historyczne i przestrzeń Bazyliki Mariackiej w Gdańsku. To dla mnie bardzo atrakcyjna sytuacja. Przesiaduję w określonej przestrzeni, zastanawiam się, jak ona brzmi, jakie wydaje dźwięki sama z siebie, jak ulokować wykonawców. W "Prześwitach" traversistka chodzi po kościele, gra na bardzo długich dystansach, nawet trzaśnięcie tamtymi konkretnymi drzwiami ma swój kolor, a przy okazji znaczenie symboliczne. Bazylika Mariacka jest największą świątynią w Europie wybudowaną z cegły, dźwięk zespołu tak bardzo się roznosił, że nikł w tej przestrzeni, wzbudzając przy okazji cały wachlarz innych brzmień. Uwielbiam ten pierwszy okres pracy nad utworem, przesiadywania i wsłuchiwania się.

Na czym polegał "Utwór na kamienicę, 4 gramofony i zespół kameralny" (2019) zaprezentowany podczas WarszeMuzik? Tytułowa kamienica to kamienica Górewicza na Chłodnej 41 w Warszawie. To jeden z niewielu ostańców – budynków, które przetrwały wojnę.

Projekt ten był próbą odnalezienia dźwięków z przeszłości, znalezienia odpowiedzi na pytanie czego słuchali mieszkańcy kamienicy, co śpiewali i grali, ich małych i wielkich doznań. Każdy bez wyjątku na przestrzeni całego życia rysuje swoją własną historię, która dla niego samego jest najważniejsza, najintensywniejsza, wspomina, przeżywa, kocha, płacze, podlewa kwiatki na parapecie i z tym wszystkim się przy śmierci żegna.

"Kamienica" jest historią ludzi, którzy kiedyś tam żyli, a także obecnych mieszkańców, których również zaprosiłam do udziału w utworze. Poszukiwałam przedwojennych nagrań na płytach szelakowych, które ze względu na swoją wyjątkową barwę, rodzaj oraz ilość szumów i zakłóceń doskonale wkomponowały się w stare mury tej kamienicy. Szukałam głównie nagrań z przedwojennej Warszawy (tanga, fokstroty, walce). Docelowo koncentrowałam się na szumach z początku i końca płyty odtworzonych w różnych prędkościach oraz zakłóceniach i zacięciach. Niesamowitym odkryciem były również winylowe pocztówki dźwiękowe, które ludzie kiedyś przesyłali sobie z nagranymi życzeniami, pozdrowieniami, wierszami. W budynku i na dziedzińcu było wiele źródeł dźwięku, Hashtag Ensemble zagrali z żyjącą kamienicą, stali się organiczną częścią tego życia. Mam nadzieję, że uda się to powtórzyć.

W "Trzech kobietach" i "Weselu – Inicjacji" opowiadałaś o kobietach. W ostatnich latach ciągle powraca temat niewystarczającej reprezentacji kobiet w systemie muzyki współczesnej, wśród kompozytorek, ale i wykonawczyń. Dyrektorami festiwali są mężczyźni, którzy zapraszają do współpracy innych mężczyzn.

Jestem kobietą, nie było innej opcji, żebym nie poruszyła tych tematów. Nałożyło się na to moje dojrzewanie, przemiany we mnie zachodzące.

Często zastanawiałam się, czemu na festiwalach muzyki współczesnej w Polsce jest druzgocąca przewaga mężczyzn – chociaż kompozytorki mają równie dobry warsztat. Odczuwam ten brak kobiet i jego skutki na różnych poziomach. Sytuacja jest coraz lepsza, ale skutki dyskryminacji trwającej od pokoleń tkwią w nas. Owocują – przynajmniej u mnie – niedostatkiem wiary w siebie. Kobiety na dzień dobry muszą udowodnić, że coś potrafią, dopiero potem zaczyna się poważna współpraca. Mężczyźni muszą zobaczyć, że "ta babka wie, co robi". Zdarzają się też mniej lub bardziej rubaszne komentarze, o których w tej chwili nawet nie chcę myśleć. Przez to kobiety szybko się spalają i wyłączają z życia zawodowego. To są często niuanse, ale powodują, że tracisz siłę, chęć do pracy i nowych wyzwań. Jeśli to przetrwamy, to stajemy się silniejsze, ale jednocześnie ziarnko do ziarnka i wypalamy się.

Wydaje mi się, że u kobiet istotny jest też czynnik biologiczny. Nie chodzi mi o to, że jesteśmy mniej predysponowane do osiągania sukcesu. Z mojego punktu widzenia, wiele z nas odczuwa potrzebę macierzyństwa, a społeczeństwo i natura oczekują w tej roli od kobiet pełnej dyspozycyjności. Dla mnie często ważniejsze są relacje niż wszystko inne. W tym też jest siła, ale może warto w takim razie pomagać kobietom, żeby nie odchodziły od swoich aktywności, np. komponowania? Chodzi o liczbę wykonań, zatrudnienie na akademiach w specjalnościach kompozytorskich, ale też zwykłe ludzkie partnerstwo. Warto byłoby o to zadbać, bo kobieca twórczość dodaje światu innej miękkości, charakteru i smaku.

Nie wiem czy powinnam się wypowiadać w imieniu całej płci kobiecej, bo moja osobowość ukształtowała się pod wpływem wielu czynników. Nie wiem, czy jest to cecha typowo kobieca, ale ja nie mam ambicji ani potrzeby władzy, nie chcę i nie potrzebuję udowadniać swojej siły. Mam natomiast intuicję i, co nie ułatwia życia, bardzo intensywną formę empatii.

(Rozmowa została przeprowadzona pomiędzy 2018 a 2020 rokiem).

Język Polish

muzyka współczesna

sacrum profanum

radical polish ansambl