Wojciech Bruszewski, prekursor polskiej sztuki wideo, fotografik i performer, pod koniec życia zaczął eksperymentować z fikcją dokumentalną. Najpierw powstała książka "Fotograf" (2007, wyd. Ha!art, Bunkier Sztuki) – kolaż współczesnych autorowi wydarzeń. Na jej obwolucie czytamy:
"(…) każdy prokurator zakwestionowałby jej dochodzeniową wartość. Wydarzenia opisuje ktoś, kto ma ambicję mówić prawdę, ale taśmę odwija z pamięci, nie z magnetofonu. Literatura, nawet dokumentalna, to literatura, a życie to życie."
Tuż przed śmiercią Bruszewski napisał wielowątkową powieść "Big Dick" (2013, wyd. Ha!art), której bohaterem jest Richard von Hakenkreuz (niem. swastyka), a jej akcja toczy się przez cały XX wiek do początku XXI. Pomiędzy kolejnymi historycznymi wydarzeniami, w których bohater bierze udział, Bruszewski umieścił kody odsyłające do specjalnie stworzonej strony internetowej, na której znajduje się elektroniczna biblioteka z zaszyfrowanymi plikami audiowizualnymi oraz fotografiami.
Norman Leto "Sailor"
Norman Leto to pseudonim młodego artysty – samouka, który porzucił szkolną edukację na rzecz nauki programów graficznych. W 2010 roku stworzył literacko-filmowy dyptyk, będący kluczem do zrozumienia jego grafik i symulacji cyfrowych. Bohaterem "Sailor" (wyd. 40000 Malarzy) jest naukowiec-programista, alter ego autora, który opowiada o ubezwłasnowolnieniu przez własne popędy, dolegliwości i chucie, o życiu jako sumie biologiczno-chemicznych reakcji. Historie dwóch Normanów występujących w książce i w pełnometrażowym filmie różnią się od siebie, a spajają je charakter bohatera i rzeczywistość, w której rozgrywa się dyptyk.
Film "Sailor" w całości można obejrzeć na stronie Filmoteki MSN.
Krzysztof Niemczyk "Kurtyzana i pisklęta, czyli Krzywe zwierciadło namiętnego działania albo Studium chaosu"
Legendarna postać krakowskiej awangardy, kontrowersyjny malarz i twórca happeningów, jest także autorem blisko 20 opowiadań powstałych w latach 60. (zachowały się dwa) oraz kontrkulturowej powieści "Kurtyzana i pisklęta, czyli Krzywe zwierciadło namiętnego działania albo inaczej Studium chaosu" (1968). Nazywana dziełem życia – książka Krzysztofa Niemczyka często porównywana jest do twórczości Brunona Schulza, Witolda Gombrowicza czy Witkacego. Mimo wielkiego zainteresowania krytyków literackich nie doczekała się wówczas wydania. Dopiero po śmierci autora, w 1999 roku ukazała się nakładem wydawnictwa Le Differance, wzbudzając szerokie zainteresowanie we Francji. Polskie wydanie powieści (2007, wyd. Ha!art) ukazało się wraz z książką o życiu Niemczyka pod redakcją historyczki sztuki Anki Ptaszkowskiej, jednej z założycielek Galerii Foksal i przyjaciółki artysty.
Humorystyczna powieść, napisana wartkim i manierystycznym stylem, stwarza groteskową wizję Polski lat sześćdziesiątych, nawiązując do skandalizującego życia jej autora. Tytułowa bohaterka, podstarzała prostytutka opuszcza dom starców i wychodzi za mąż za reżimowego profesora, znajomego sprzed wojny i dawnego kochanka…
Bruno Schulz "Sanatorium pod Klepsydrą", "Sklepy cynamonowe"
Zanim Bruno Schulz – pracujący jako nauczyciel w drohobyckim gimnazjum – zajął się literaturą, tworzył ilustracje do książek oraz ryciny rzadko stosowaną techniką cliché verre (połączenie grafiki i fotografii). W przeistoczeniu skromnego czterdziestolatka w artystę, którym zafascynował się cały świat, pomogła pisarka Zofia Nałkowska, z którą Schulz korespondował i którą odwiedzał w Warszawie.
Na jego dorobek pisarski, silnie związany z biografią autora, składają się recenzje utworów literackich oraz dwa tomy opowiadań "Sklepy cynamonowe" (1934) i "Sanatorium pod Klepsydrą" (1937). W każdym z nich głównym bohaterem i narratorem jest nastoletni Józef, mieszkający w prowincjonalnym, galicyjskim miasteczku. Dzięki Schulzowi Drohobycz, obok Dublina czy Pragi, znalazł się na liście "miejsc magicznych" uwiecznionych na kartach arcydzieł światowej literatury. Rzeczywistość miesza się tu z fantastyką, przedmioty nabierają właściwości istot żywych, a zwierzęta – cech ludzkich. W każdym ze zbiorów znajdują się rysunki autora, w których krytyk literacki Jan Gondowicz dopatruje się wpływów słynnej sceny tańca erotycznego duńskiej aktorki Asty Nielsen z filmu "Przepaść" (1910).
Maria Stangret-Kantor "Pamiętnik Dziadka"
"Pamiętnik dziadka" to prozatorski eksperyment malarki i aktorki Teatru Cricot 2, prywatnie żony Tadeusza Kantora. Maria Stangret-Kantor rozpoczęła pisanie "powieści bez kresu" w 1962 roku, drukując fragmenty w katalogach swoich wystaw. Przypominający spontaniczne, tworzone lekkim gestem malarstwo artystki – utwór ma formę niekończącego się kolażu z fragmentów starych poradników, broszur, fikcyjnych historii oraz własnych opisów nieistotnych, banalnych sytuacji. "Fascynuje mnie poetyka szkolnych, dziecinnych niemal zabaw farbami, atramentem, zalewaniem i zacieraniem papieru" – mówiła Stangret-Kantor o swoich malarskich i literackich "wewnętrznych pejzażach". W 2002 roku powieść po raz pierwszy wydała łódzka Galeria 86.
Władysław Strzemiński "Powieść"
Malarz i pionier konstruktywistycznej awangardy lat 20. i 30. XX wieku był nie tylko twórcą teorii widzenia i unizmu, ale także inicjatorem (m.in. z żoną Katarzyną Kobro) powstania Muzeum Sztuki w Łodzi. Dzięki ich działalności i kontaktom utworzono największą w tej części Europy kolekcję sztuki nowoczesnej. "Powieść" Władysława Strzemińskiego, której do dziś zachowały się jedynie fragmenty, opublikowano po raz pierwszy w monumentalnym dziele poświęconym artyście "Powidoki życia. Władysław Strzemiński i prawa dla sztuki" (2012, wyd. Muzeum Sztuki w Łodzi). Dzieło najprawdopodobniej powstałe pod koniec lat 40. opisuje zmieniające się czasy i poczucie przynależności narodowej od końca XIX wieku do II wojny światowej, od rozrastającego się kapitalizmu i cywilizacji przemysłowej do plugawiącego człowieczeństwo faszyzmu.
Stefan Themerson "Wykład profesora Mmaa"
Jeden z najoryginalniejszych polskich filmowców i pisarzy, na stałe współpracujący ze swoją żoną i wybitną rysowniczką – Franciszką, jest autorem dzieł filmowych i literackich dla dzieci i dorosłych, które zajmują najwyższe miejsce na półce sztuki eksperymentalnej i awangardowej. Powieść Stefana Themersona "Wykład profesora Mmaa" pisana w czasie II wojny światowej (2013, wyd. WAB) jest zarazem satyrą polityczną i bajką filozoficzną. Łącząc w sobie wątki humorystyczne, jak i kwestie śmiertelnie poważne, opisuje historię pewnego osiedla termitów (przypominającego ludzkie państwo). Jego mieszkaniec i autorytet – profesor nauk przyrodniczych Mmaa prowadzi badania na temat gatunku homo sapiens, niezwykle trudnego ze względu na swe rozmiary…
Witkacy "622 upadki Bunga, czyli Demoniczna Kobieta"
Jeden z najbardziej wszechstronnych artystów dwudziestolecia międzywojennego swoje pierwsze dramaty napisał w wieku ośmiu lat. Zasłynął z prowadzenia "Firmy Portretowej S.I. Witkiewicz", w której namalował wizerunki najwybitniejszych twórców XX wieku, m.in. Juliana Tuwima, Brunona Schulza, Stefana Themersona czy Karola Szymanowskiego. Jego debiutancką i zarazem autobiograficzną powieścią są "622 upadki Bunga, Czyli Demoniczna Kobieta" (1911), opisujące burzliwy romans artysty z wybitną aktorką Ireną Solską. Książki nie wydano za życia autora z powodów osobistych i nazbyt śmiałych scen erotycznych. Po raz pierwszy ukazała się w 1972, od razu stając się bestsellerem. W ostatnim wydaniu książki (PIW) wykorzystano kilkadziesiąt rysunków, obrazów i fotografii Witkacego odnoszących się do jej akcji oraz głównych postaci, które miały swoje życiowe pierwowzory.
Dla jemu współczesnych faktycznym debiutem prozatorskim i zarazem najsłynniejszą powieścią Witkiewicza było "Pożegnanie jesieni" (1927) – o dojrzewaniu, eksperymentach erotyczno-narkotycznych i upadku młodego dekadenta Atanazego Bazakbala, którego żona (tak jak partnerka samego Witkacego) popełnia samobójstwo. Według samego autora były to "przeżycia bandy zdegenerowanych byłych ludzi na tle mechanizującego się życia". Na podstawie tej powieści powstał film fabularny Mariusza Trelińskiego (1990).
Ostatnią w całości wydaną powieścią Witkiewicza jest "Nienasycenie" (1930), często opisywane jako najlepsze dzieło prozatorskie tego artysty. Bohater Genezyp Kapen nosi typowo Witkacowskie imię – z franc. je ne "zipe" qu'a peine (ledwie zipię), a jego historia układa się w znany z innych powieści artysty schemat, którego stałymi elementami są doświadczenia homoseksualne, romans z dominującą, demoniczną kobietą i eksperymenty z narkotykami. Genezyp idzie jednak jeszcze dalej drogą wyznaczoną przez swoich poprzedników, wzbogacając swój życiorys o morderstwo, obłęd i poddanie się zupełnej mechanizacji.
Źródła: thebooklovers.info, materiały własne
Autorka: Agnieszka Sural, 24.10.2013