W drugiej połowie lat 50., Gołkowska odeszła od malarstwa figuratywnego w kierunku różnych form malarstwa abstrakcyjnego.
"Po studiach - pisała po latach - narastał protest wobec narzucanej tendencji socrealizmu (...). Zrezygnowanie ze zdobytych pozycji, gwałtowna zmiana na rzecz innego języka plastycznego, stała się moją formą protestu - intuicyjną obawą przed tworzeniem własnego stereotypu".
W 1959 roku Gołkowska wraz z prowadzącymi podobne poszukiwania artystami: Janem Chwałczykiem, Jerzym Boroniem i Michałem Zdanowiczem założyła grupę Poszukiwania Formy i Koloru. Grupa miała dwie wystawy (w 1959 i 1961) - na drugiej z nich, zatytułowanej "Funkcja formy i koloru", artyści zaprojektowali przestrzeń zespołu fabrycznego, realizując popularną ideę zbliżenia sztuki i przemysłu.
Językiem nowych poszukiwań plastycznych Gołkowskiej, tak jak wielu malarzy, był informel, malarstwo materii i malarstwo strukturalne. Do tych nurtów należały prace powstałe w drugiej połowie lat 50. - były to pokryte grubą warstwą farby, abstrakcyjne kompozycje. W tym czasie powstał też obraz-relief z przytwierdzonymi do powierzchni drewnianymi klockami (1957). W latach 1957-1962 Gołkowska tworzyła obrazy-collage, w których z bezkształtnej materii wyłaniały się niewielkie portrety, fragment tekstu w sanskrycie (Kompozycja z dwoma portretami, Tablica z sanskrytem). W nieco późniejszych reliefach materia zaczęła układać się w uporządkowane struktury. Tendencja ta widoczna była w powstałych na początku lat 60. Tablicach - kompozycjach zbudowanych z regularnych, powtarzających się form: rowków, bruzd, małych kwadratów i stożków, tworzących regularne układy. W połowie lat 60. Gołkowska wykroczyła poza tradycyjne medium malarskie - jej prace nie były już kompozycjami na płaskiej powierzchni, lecz trójwymiarowymi obiektami (Tablica z Puław, 1966). W tych realizacjach artystka podjęła zagadnienie relacji między obiektem, a jego otoczeniem. W ażurowej konstrukcji zrealizowanej podczas I Biennale Form Przestrzennych w Elblągu (1965) Gołkowska potraktowała trójwymiarowy obiekt jako rysunek w przestrzeni, którego elementy pełniły funkcję linii organizujących przestrzeń.
W 1968 roku w Galerii Pod Moną Lizą Gołkowska wystawiła trójwymiarowe obiekty: ramy, do których przymocowane były drewniane klocki oraz plansze z ruchomymi elementami. Elementy tych kompozycji można było dowolnie przemieszczać. Gołkowska wprowadziła do swoich kompozycji ruch i przypadek - dlatego nazwała te prace "układami otwartymi". W tekście o tym samym tytule, opublikowanym w miesięczniku "Odra", artystka opowiedziała się przeciwko koncepcji dzieła zamkniętego, niezależnego od otoczenia i od zmiennych warunków percepcji:
"Opowiadam się w tej chwili za układami otwartymi. (...) Układ otwarty jest przeciwieństwem idealistycznej koncepcji sztuki - dążenia do jednego, absolutnego, idealnego rozwiązania, przeciwieństwem tradycyjnego pojęcia stabilności dzieła - zakłada, że istnieje matematycznie określona / nieograniczona ilość zmian, wynikająca z przesunięć mechanicznych, ruchu widza, wprowadzenia ruchu fizycznego, wprowadzenia ruchu światła. Daje odbiorcy możliwość aktywnego włączenia się w akcję. Artysta przeprowadza wybór, decyduje i przewiduje".
Włączając w dzieło elementy otoczenia takie jak ruch, światło, przestrzeń, a niekiedy i dźwięk oraz zakładając aktywny udział odbiorcy, Gołkowska podkreślała rolę percepcji, czynnika decydującego o kształcie dzieła. Przedmiot pełniłby funkcję instrumentu pobudzającego wrażenia. Jednocześnie Gołkowska głosiła prymat koncepcji nad realizacją.
"Realizacja - pisała - jest epigońska w stosunku do myśli-koncepcji".
Utożsamiając dzieło z koncepcją (a tę z myślą artysty), podważała znaczenie materialnej realizacji (a więc pośrednio i przypadku, który pojawia się dopiero na etapie realizacji).Jerzy Ludwiński podkreślał przełomowy charakter propozycji artystki. Zdaniem krytyka materialny przedmiot "został zdegradowany", pełnił tylko funkcję "rusztowania" dla powtarzających się form - te zaś jako takie także nie miały znaczenia.
"Ponieważ cały układ dzieła sztuki - pisał Ludwiński - jest nieskomponowany, polega na mechanicznym powtórzeniu, nagromadzeniu identycznych form, a relacje pomiędzy nimi ograniczają się do wyznaczania równych odległości, możemy przyjąć, że i sam układ nie jest ważny, że jest to układ zerowy, ze wszystkich układów najbardziej otwarty".
Zdaniem Ludwińskiego w pracach Gołkowskiej ostatecznie chodziło nie o przedmiot, ani nawet nie o koncepcję, lecz o sam proces artystyczny. Interpretacja ta wpisywała prace Gołkowskiej w nurt sztuki konceptualnej, w której przedmiot miał drugorzędne znaczenie wobec procesu, postawy czy koncepcji.
Jedną z najciekawszych prac artystki należących do sztuki konceptualnej był projekt Kinestezjonu (1970), opublikowany w katalogu wystawy "Sztuka Pojęciowa", zorganizowanej przez Ludwińskiego w Galerii Pod Moną Lizą. Był to projekt kulistego pomieszczenia, z przeznaczoną dla widza elastyczną, przeźroczystą platformą. Widz znajdowałby się między dwoma projektowanymi na wewnętrzne powierzchnie kuli filmowymi obrazami : przedstawiającym niebo - na dole oraz ziemię - na górze. Praca ta dotyczyła, już wcześniej dla artystki istotnego, zagadnienia percepcji. W Kinestezjonie chodziło jednak nie o postrzeganie zewnętrznych form, ale przede wszystkim o doznania własnego ciała. Tytuł wyjaśniały przytoczone przez Gołkowską słownikowe definicje:
"Kinestezja - poczucie pozycji i ruchów części ciała względem siebie. (...) Cenestezja - zmysł ogólny, całość nieokreślonych doznań, poczucie swego ciała".
Projekt Kinestezjonu, teoretycznie możliwy do zrealizowania, miał charakter poetycki i fantastyczny i, jak zauważył Paweł Polit, bliski był estetyce wzniosłości.
Inne prace Gołkowskiej z 1967-1972, miały charakter dyskursywny, były krytycznymi wypowiedziami na temat sztuki i sytuacji artystycznej. Jak pisał Ludwiński, w sztuce konceptualnej dostrzec można reakcję na mnożenie się dzieł sztuki-przedmiotów, nieadekwatnych wobec procesu twórczego. Odpowiedzią artystki na nadmiar wypowiedzi artystycznych, ich wtórność i na brak kryteriów wartościowania był Dezaprobator (1972), w którym Gołkowska proponowała
"stworzenie Światowej Składnicy Informacji Artystycznej, działającej na zasadzie urzędu patentowego, przyjmującego zgłoszenia pierwszeństwa, nie uwzględniającej wtórności koncepcji".
Podobny charakter miały prace Etapy zagrożenia i Akcja bezinteresownego zwielokrotniania materialnych dzieł sztuki, w której Gołkowska wzywała artystów do kopiowania istniejących dzieł sztuki. Podważała w ten sposób nie samo kryterium oryginalności, co wiązanie go z materialną realizacją:
"Zwielokrotnianie dzieł sztuki - pisała artystka - nie zagraża postawie artystycznej twórcy, którego ilość dzieł powiększa się bez jego udziału. Nie można naśladować osobowości twórcy - ale można naśladowniczo wykonać jego produkt".
Te dyskursywne prace, zaprzeczające tradycyjnie pojmowanemu dziełu sztuki i jego estetycznej funkcji, były jednocześnie często atrakcyjne wizualnie. Przykładem może być Dezaprobator czy też Układ otwarty (1972) - czarna plansza z zapisanym w formie spirali fragmentem wcześniejszego tekstu o tym tytule. Jak twierdziła po latach artystka:
"Sama idea musiała być w jakiś sposób pokazana, a skoro tak, winna być pokazana w sposób dający satysfakcję również estetyczną".
W 1972 roku powstała pierwsza praca z cyklu Kolekcji - plansz ze zbiorami pojęć.
"Wprowadzając do mojej twórczości pojęcie KOLEKCJI - pisała Gołkowska - stwierdziłam, że sumy zdarzeń i faktów artystycznych są zbiorami, kolekcją konstrukcji myślowych".
Kolekcja "Art" (1972) była planszą z uporządkowanym alfabetycznie zbiorem nazw określających różne gatunki sztuki, Kolekcja "Ziemia", planszą z zapisanym w różnych językach słowem "ziemia", Kolekcja - Katalog, planszą, z ponumerowanymi kwadratami prezentującymi różne odcienie chłodnych barw. Kolekcja "Błękit" (1976) opierała się na tautologicznej relacji między kolorem, a opisującym go słowem - artystka zaczynając od górnego brzegu obrazu pisała niebieską farbą w trzech językach słowo "błękit" zmniejszając w kolejnych wierszach odległość między literami, aż litery tworzyły niebieską płaszczyznę. Choć punktem wyjścia dla Kolekcji były zbiory pojęć i choć prace te wywodziły się ze sztuki konceptualnej, były one jednocześnie abstrakcyjnymi kompozycjami, w których istotne znaczenie miał aspekt estetyczny.
W drugiej połowie lat 70. Gołkowska powróciła do rysunku i malarstwa.
"Wypowiadałam się - pisała artystka - w sposób bardzo radykalny przeciwko realizacji, napisałam, że realizacja jest epigońska w stosunku do koncepcji. Teraz niezupełnie się z tym zgadzam".
Od końca lat 70. Gołkowska tworzy abstrakcyjne kompozycje, oparte na regularnych podziałach, w których ważną rolę odgrywają często stosunki liczbowe (np. ciąg Fibonacciego). Artystka posługuje się oszczędnymi środkami wyrazu: jej podstawowym narzędziem jest kreska. Ważną rolę odgrywa też kolor. Gołkowska tłumaczy redukcję środków wyrazu oraz użycie prostych form geometrycznych potrzebą zdyscyplinowania procesu twórczego. Wyjątkiem w twórczości artystki był cykl rysunków Strachy polskie z lat 1981-1983 - pojawiają się w nich motywy figuratywne, często obarczone znaczeniem symbolicznym (np. płonące krzyże).
W latach 90. powstały liczne cykle prac m.in.: Latawiec, Fi, Fuga na kreskę, Architektura obrazu - abstrakcyjne kompozycje zbudowane z zakreskowanych płaszczyzn. Gołkowska powraca często do motywów z dawnych prac. W niektórych kompozycjach można odnaleźć elementy nawiązujące do prac z lat 60. - np. do ażurowej konstrukcji zrealizowanej w 1965 roku w Elblągu. Dla tych powrotów, nieodzownych zdaniem artystki dla procesu twórczego, Gołkowska stworzyła pojęcie "międzyczasu".
"Sztuka - pisze artystka - jest nieustanną polemiką, dyskusją ze sobą, ciągłą przemiennością, ciągiem twórczym, który realizuje się w czasie. MIĘDZYCZAS - to okres, w którym powracam do poprzednich przemyśleń, sygnałów - aby posiadając dystans, uzyskać rozbieg, dynamikę, potrzebną do przeskoczenia mojej dzisiejszej postawy (...)."
Gołkowska inicjowała wiele wydarzeń artystycznych i współorganizowała wystawy. Od końca lat 60. uczestniczyła w międzynarodowym ruchu mail art'u. Wspólnie z Janem Chwałczykiem prowadziła wymianę informacji artystycznej drogą pocztową w ramach Galerii Sztuki i Informacji Kreatywnej. Współorganizowała (razem z Małgorzatą i Elżbietą Kościelak) wystawy mail art'u: "Kalendarium Kurtowi Schwittersowi" (1987), "Hommage à Henryk Stażewski" (1989).
Autor: Maria Matuszkiewicz, grudzień 2008.
Wystawy indywidualne:
- 1953 - Galeria BWA, Wrocław
- 1959 - Salon ZPAP, Zielona Góra
- 1966 - Galeria OdNowa, Poznań; Galeria BWA, Wrocław
- 1967 - Galeria Pod Moną Lizą, Wrocław
- 1970 - Galeria BWA, Lublin
- 1971 - Galeria BWA, Zielona Góra
- 1977 - Galeria BWA "Awangarda", Wrocław
- 1980 - Galeria 72, Chełm
- 1988 - Galeria "W Pasażu", Wrocław; Galeria Pokaz, Warszawa
- 1990 - "Zeichen und Licht", Galeria New Space, Fulda
- 1994 - "40-lecie pracy twórczej", Muzeum Architektury, Wrocław
- 1996 - Galeria 72, Chełm
- 2001 - "Międzyczas w Układzie Otwartym", Galeria BWA "Awangarda", Wrocław
- 2002 - "Wanda Gołkowska, Jan Chwałczyk", Ośrodek Kultury Wzgórze Zamkowe, Lublin
- 2004 - "Rzeczywistość sztuki - sztuka rzeczywistości. Wanda Gołkowska, Jan Chwałczyk", Galeria Na Solnym, Wrocław; Wanda Gołkowska, Jan Chwałczyk, Centrum Kultury Zamek, Wrocław
- 2006 - "Układ otwarty", Muzeum Architektury, Wrocław
- 2008 - "Wanda Gołkowska. Jan Chwałczyk. Sztuka rzeczywistości", Galeria Kościelak, Wrocław
Wybrane wystawy zbiorowe:
- 1955 - "Wystawa Młodej Plastyki 'Arsenał' ", Warszawa
- 1959 - "Poszukiwania formy i koloru", Wrocław
- 1961 - "Funkcja formy i koloru", Wrocław
- 1963-1971 - udział w wystawach "Złote Grono", Zielona Góra
- 1964-1981 - II, III, V, VIII, X, XI, XV, XVI, XVII, XIX Międzynarodowe Spotkania Artystów, Naukowców i Teoretyków Sztuki, Osieki
- 1965 - I Biennale Form Przestrzennych, Elbląg; Konfrontacje, Galeria EL, Elbląg
- 1966 - Sympozjum Plastyków i Naukowców, Puławy, Lublin
- 1967 - "Wystawa 4 autorów", Galeria Współczesna, Warszawa; Wystawa Sztuki, Muzeum Sztuki Aktualnej, Wrocław; Grupa Wrocławska, Galerie Lambert, Paryż
- 1969 - "Propozycje Form Przestrzennych", Galeria Pod Moną Lizą, Wrocław;
- 1970 - Sympozjum Plastyczne '70, Muzeum Architektury, Wrocław; Sztuka Pojęciowa, Galeria Pod Moną Lizą, Wrocław
- 1972 - "Atelier 72", Richard Demarco Gallery, Edynburg
- 1974 - "Actual Art", Konstemusset, Ystad
- 1980 - "Awangarda Wrocławia 1965-1975", Salon Sztuki Najnowszej, Wrocław; Dokument Sztuki; Galeria Foto-Medium-Art, Wrocław; Przestrzeń w przestrzeni, Galeria X, Wrocław
- 1981 - Międzynarodowe Triennale Rysunku, Wrocław
- 1985 - "Konkretiser", Goeteborg
- 1985-2000 - Plenery i Sympozja Artystów Posługujących się Językiem Geometrii
- 1984 - "Język geometrii", Galeria Zachęta, Warszawa
- 1987 - Edinburgh International Festival, Richard Demarco Gallery, Edynburg
- 1988 - "Null Dimension", Galerie New Space, Fulda; Struna, Galeria Działań, Warszawa
- 1989 - "Null Dimension", Gmunden
- 1989-1990 - Wymiar zerowy (Null Dimension 2), Wrocław; Hommage a Henryk Stażewski, Galeria Sztuki "Rekwizytornia", Wrocław
- 1990 - "Zeichen der Zeit", Galerie New Space, Fulda; Präsentation der Sammlung Jurgen Blum, Hünfeld; Geometria w Polskiej Rzeźbie Współczesnej, Poznań
- 1991 - "Redukta", Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski, Warszawa; Konstruktiv + Konkret, Galerie der Stadt Wels, Wels
- 1992 - "Sztuka konkretna nieograniczona", Galeria Miejska, Wrocław
- 1993 - Galeria "OdNowa" 1964-1969, Muzeum Narodowe, Poznań; Chwałczyk, Gołkowska, Raczko, Sztabiński, Galeria Działań, Warszawa
- 1995 - "Jeder Meter für Die Kunst", Fundacja Gerarda, "Kolekcja Sztuki Współczesnej", Świeradów Zdrój
- 1995 - "Hommage à Henryk Stażewski", Chicago
- 1996 - "Prezentacja 8 Postaw Artystycznych", Fundacja Gerarda na Rzecz Sztuki Współczesnej, Świeradów Zdrój
- 1999 - "Refleksja konceptualna w sztuce polskiej. Doświadczenia dyskursu: 1965-1975", Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski, Warszawa
- 2002 - "Kontynuacja i sprzeciw", Galeria BWA Awangarda, Wrocław;
- 2003 - "Spod znaku geometrii", Galeria ASP, Łódź; "Malarstwo abstrakcyjne - Światło", Galeria Sztuki Współczesnej, Szczecin; "Europa-Konkret-Reduktiv", Muzeum Architektury, Wrocław
- 2004 - "20 plenerów spod znaku geometrii", Galeria Sztuki Współczesnej BWA, Katowice
- 2007 - "Rola intuicji" (z cyklu "Spod znaku geometrii"), Muzeum Rzeźby Współczesnej, Orońsko
- 2008 - "Wystawa Stowarzyszenia Artystycznego 'Kontynuacja i sprzeciw' ", Galeria Labirynt 2, Lublin; "Trzecia odsłona", Muzeum Architektury, Wrocław
