Najważniejszym działem twórczości Kraszewskiego są powieści, w ciągu 57 lat napisał ich 232, w tym 144 powieści społecznych, obyczajowych i ludowych i 88 historycznych. Zawarł w nich obraz współczesnego mu społeczeństwa oraz polskiej narodowej przeszłości. Po cyklu powieści współczesnych i ludowych ostatni okres twórczości obfitował w powieści historyczne, dotyczące zarówno czasów starożytnych ("Rzym za Nerona"), XV wieku ("Krzyżacy 1410"), wieku XVIII (trylogia saska oraz"Saskie ostatki"), jak i innych, np."Sto diabłów","Macocha","Warszawa 1794".
Część powieści Kraszewskiego jak "Stara baśń" pozostaje do dziś popularna. Pisywał też wiersze, poematy i dramaty jak "Miód kasztelański" czy "Panie Kochanku". Niektóre z jego prac historyczno-literackich były pierwszymi poważnymi opracowaniami danych zagadnień, m.in. studia o Syrokomli i o Krasickim. Kraszewski zasłużył się też jako wydawca tekstów, m.in. listów Zygmunta Krasińskiego, pism Kazimierza Brodzińskiego.
W 1883 roku Kraszewski został aresztowany w Berlinie pod zarzutem działalności wywiadowczej na rzecz Francji. Okazało się, że pisarz w latach 1873-1881 współpracował z pobudek patriotycznych z wywiadem francuskim, przeciw Prusakom. Sąd skazał go na 3,5 roku twierdzy, po 16 miesiącach jednak ze względu na wiek i zły stan zdrowia wypuszczono go warunkowo. Wkrótce potem Kraszewski wyjechał do Włoch, a potem Szwajcarii.
Kraszewski zmarł 19 marca 1887 roku w Genewie, został pochowany 18 kwietnia w krypcie zasłużonych na Skałce w Krakowie.
Bibliografie twórczości Kraszewskiego rejestrują ponadto: utwory dramatyczne (ponad 20); tomy relacji z podróży i wspomnień z różnych okresów życia (10); tomy publicystyki społeczno-politycznej (około 10, w tym 5 grubych tomów "Rachunków" z lat 1866-1869; ponad 20 tomów prac naukowych z historii Polski i Litwy, historii literatury i kultury, językoznawstwa i etnografii; tomiki poetyckie (około 20), w tym 3 spore tomy eposu "Anafielas" o dziejach dawnej Litwy; 21 pozycji przekładowych z 5 języków (angielskiego, francuskiego, łaciny, niemieckiego i włoskiego), 42 prace edytorskie i redakcyjne, wśród których są m.in. : dwumiesięcznik "Athenaeum" (1841 - 1851) - 66 tomów, "Gazeta Codzienna" (1859 - 1863, od r. 1862 ukazująca się jako "Gazeta Polska") i drezdeński "Tydzień" (1870 - 1871). Był ponadto malarzem, rysownikiem, wirtuozem-amatorem, kompozytorem, poważnym kolekcjonerem rycin, rysunków, medali i grafik.
W Dreźnie, w willi przy Nordstrasse 28, gdzie pisarz mieszkał w latach 1873-1879, mieści się Muzeum Józefa Ignacego Kraszewskiego.
Autor: Elżbieta Szymańska, Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie, sierpień 2005.
