Kiedy zapytano Jerzego Toeplitza, wybitnego historyka filmu i długoletniego rektora Szkoły Filmowej w Łodzi, o błędy, jakie popełniła komisja egzaminacyjna, od której zależało przyjęcie na studia, profesor w pierwszym rzędzie wymienił Jerzego Ziarnika - cenionego dokumentalistę i reżysera kilku fabularnych komedii, laureata Nagrody Ministra Kultury i Sztuki z 1973 roku. Szczęśliwie, odrzucony przez łódzką Szkołę, Ziarnik skorzystał z możliwości podjęcia studiów w Moskwie, w tamtejszym słynnym Wszechzwiązkowym Państwowym Instytucie Sztuki Filmowej (WGIK). Trafił do klasy Lwa Kuleszowa, mistrza i teoretyka montażu, i ukończył ją w 1956 roku ze specjalizacją fabularną. Odwiedził wówczas Toeplitza i z właściwym sobie poczuciem humoru serdecznie mu podziękował - dzięki pobytowi w Moskwie nie tylko zdobył upragniony zawód, ale i ożenił się z piękną kobietą.
Paradoksalnie, moskiewskie studia zadecydowały także o zawodowej przyszłości Ziarnika. Wzorem innych polskich kolegów, studiujących na WGIK, uzyskał zgodę na nakręcenie filmu dyplomowego w Polsce. Przyjechał więc do Warszawy i przedstawił scenariusz dyrekcji Wytwórni Filmów Dokumentalnych. W tamtych czasach legitymacja moskiewskiej uczelni otwierała wszelkie drzwi - i to nawet mimo obiekcji natury cenzuralno-politycznej. W ten sposób powstał głośny film Jerzego Hoffmana i Edwarda Skórzewskiego Uwaga, chuligani!, otwierający tzw. czarną serię polskiego dokumentu, jaka rodziła się na fali odwilży po październiku 1956 roku. Ziarnik wpisał się w ten nurt filmem Miasteczko (1956). Była to opowieść o młodych mieszkańcach Staszowa w Kieleckiem, którzy opuszczają rodzinne strony w poszukiwaniu pracy.
"Zacząłem od filmów społeczno-publicystycznych" - napisał o swoim debiucie w książce "Chełmska 21", wydanej z okazji półwiecza warszawskiej Wytwórni Filmów Dokumentalnych (Warszawa 2000) - "bo wówczas jeszcze naiwnie wierzyłem, że krytyczne filmy dokumentalne mogą ulepszyć socjalizm w Polsce; wielu wówczas chciało na fali entuzjazmu Października 1956 roku likwidować nieprawości stalinizmu i budować wspaniałą świetlaną przyszłość. Ale 'czarna seria' szybko się skończyła, większość tych filmów powędrowała na półki, a z nimi i moje 'Miasteczko'. Do dziś istnieje w archiwum WFD stara adnotacja czerwonym długopisem, że mój film można wydawać na projekcje 'tylko w salach WFD i za zgodą dyrektora'. Jeszcze szybciej niż w Polsce odwilż skończyła się w ZSRR i 'Miasteczko' nie zdobyło zaliczenia jako film dyplomowy. Nie przeszkodziło to studentom łódzkiej Filmówki, Romualdowi Drobaczyńskiemu, Julianowi Dziedzinie i Januszowi Łęskiemu w przygotowaniu w 1958 roku własnego dyplomu fabularnego, który nie tylko tytułem 'Miasteczko' odwoływał się do filmu Ziarnika."
Sam Ziarnik pozostał dokumentalistą. Jego filmografia obejmuje około 60 tytułów - filmów o bardzo szerokiej tematyce: od bieżącej publicystyki poprzez dokumentowanie osiągnięć kultury polskiej po refleksję historyczną. W pamięci widzów zapisały się jego filmy publicystyczne, opatrzone czasem ostrym, zgryźliwym wręcz komentarzem, jak: Nowy pracownik (1966), Kłopoty z pierścieniami (1978) czy Krowom niebo do pyska (1976, premiera 1980), opisujące przerost biurokracji na każdym kroku czy kłopoty polskich wynalazców z wdrażaniem swoich wynalazków.
W grupie filmów poświęconych kulturze znajdują się intrygujące portrety polskich twórców - na przykład Andrzeja Wajdy pracującego nad Wszystko na sprzedaż (reżyser przez moment zastanawiał się nawet, czy nie włączyć nakręconego przez Ziarnika materiału do swego filmu) - w filmie Na planie (1968), czy Adama Hanuszkiewicza pracującego nad inscenizacją Hamleta (szczególnie ciekawe są sceny dokumentujące pracę z Danielem Olbrychskim, świeżo po roli Azji Tuhajbejowicza w Panu Wołodyjowskim) - w filmach Szkice do portretu reżysera (1970) i Hanuszkiewicz (1971). Ziarnik sekundował też akcji Zabytkom na odsiecz, propagującej w latach 70. przekazywanie zabytków w ręce prywatne pod warunkiem ich odrestaurowania (I ty możesz zostać mecenasem, Pałace do wzięcia, oba z 1973), jak również próbował szerszych analiz kulturalnego dorobku kraju po II wojnie światowej (Polacy nie gęsi, 1958; W służbie narodu, 1979).
Najciekawsze jednak okazały się jego filmy o tematyce historycznej. W Chełmskiej 21, tuż przed śmiercią, wyznał:
"Od kilkunastu lat zajmuję się prawie wyłącznie tematyką historyczną. Odkryłem czar starych fotografii i dokumentów, choć te ostatnie wydają się mało filmowe, ale to nieprawda. Ten pociąg do starych fotografii zaczął się znacznie wcześniej, od filmów 'Powszedni dzień gestapowca Schmidta' czy 'Patrzę na twoją fotografię'. Dlaczego historia? Jest tak wiele interesujących spraw i ludzi, czy to zapomnianych czy nie nieznanych (...). W planie mam znów stare fotografie i dokumenty: przede mną dzieje warszawskiego transportu miejskiego ze wszystkimi dramatycznymi kolejami losu, jakich historia nie szczędziła Warszawie".
Wspomniane w wypowiedzi reżysera filmy - Powszedni dzień gestapowca Schmidta (1963) i Patrzę na twoją fotografię (1979) - to zapewne najważniejsze filmy w jego karierze, nagradzane w kraju i za granicą. Oba polegają na wnikliwej analizie starych fotografii - w przypadku pierwszego filmu: z albumu odnalezionego w archiwum Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce - i wysnuwaniu wniosków. Powszedni dzień jest zaskakującym spojrzeniem na życie codzienne hitlerowskiego funkcjonariusza w okupowanej Polsce, małego trybiku w nazistowskiej machinie zagłady. Drugi film, Patrzę na twoją fotografię, polega na łączeniu zdjęć i spekulacji, jak szczęśliwe chwile opisują - do chwili, w której okaże się, że są to fotografie ze zbiorów Muzeum Oświęcimskiego, odnalezione w bagażach ludzi zamordowanych w komorach gazowych KL Auschwitz-Birkenau. Szokujące zestawienie: świadectwo nieśmiertelności i zarazem głos przeciwko zbrodni Holokaustu.
Szukanie prawdy w starych fotografiach stało się specjalnością polskiego filmu dokumentalnego. Celował w tym Tadeusz Makarczyński (1918-1987), twórca - między innymi - wielu filmów o wielu twarzach starej i nowej Warszawy, odkrywanych przez pryzmat właśnie fotografii. Ziarnik podjął dzieło Makarczyńskiego, uzupełniając tę warszawską kronikę o cykl filmów wyróżnionych Złotym Ekranem. Niestety, wspomnianego wyżej projektu o warszawskich tramwajach nie udało się Jerzemu Ziarnikowi zrealizować.
Osobnym rozdziałem w twórczości reżysera są filmy fabularne. Jego przygoda z fabułą zaczęła się w połowie lat 60. od udziału w realizacji pierwszego w dziejach Telewizji Polskiej serialu Barbara i Jan (1964) - opowieści o parze warszawskich dziennikarzy szukających tematów na reportaże, a przy okazji podpatrujących życie stolicy. Film miał zacięcie satyryczne, podobnie jak kinowy debiut Ziarnika - Nowy (1969), będący rozwinięciem krótkometrażowego Nowego pracownika (1966). Była to historia młodego robotnika, rozpoczynającego pracę w fabryce i natrafiającego na wielopiętrową barierę już to biurokracji najniższego szczebla, już to ludzkiej obojętności. Kłopotliwy gość (1969) to kontynuacja Nowego: jeden z bohaterów poprzedniego filmu udaje się do lokalnego urzędu, by załatwić swoją sprawę i napotyka podobny mur społecznej znieczulicy, jakiego sam jest częścią w swoim zakładzie pracy. Oba filmy spotkały się z uznaniem krytyki i życzliwością widowni, trwającą do dziś. Fabularną filmografię reżysera zamyka Niebieskie jak Morze Czarne (1971) - komedia o wycieczce zagranicznej polskich dyrektorów, ówczesnej elity produkcyjnej, do Bułgarii, ironicznie skomentowanej przez artystów Kabaretu Dudek. Film wywołał burzę w trakcie kolaudacji, oskarżano go wręcz o ideologiczną dywersję, co w praktyce oznaczało koniec fabularnej kariery skutecznie zniechęconego Ziarnika. Szkoda, bowiem jego wnikliwe oko i przenikliwe poczucie humoru byłoby cennym wsparciem dla polskiej komedii filmowej nie tylko tamtego okresu.
Filmografia
Filmy dokumentalne:
- 1956 - Miasteczko
- 1957 - Witaj Ojczyzno
- 1958 - 400 lat Poczty Polskiej
- 1958 - Polacy nie gęsi
- 1959 - Kierunek Socjalizm
- 1959 - Kochamy dzieci
- 1959 - Najlepsze chwile naszego życia
- 1961 - W kręgu ciszy. Nagrody: Brązowy Smok Wawelski w kategorii filmów dokumentalnych na Ogólnopolskim Festiwalu Filmów Krótkometrażowych w Krakowie, 1961
- 1962 - Z tamtej strony okienka
- 1963 - Po 70 latach
- 1963 - Powszedni dzień gestapowca Schmidta. Nagrody: Brązowy Lajkonik dla najlepszego filmu dokumentalnego na Ogólnopolskim Festiwalu Filmów Krótkometrażowych w Krakowie 1964, Wyróżnienia na Międzynarodowym Festiwalu Filmów Etnograficznych i Socjologicznych we Florencji 1965, Nagroda ba Międzynarodowym Festiwalu Filmów Krótkometrażowych w Oberhausen, 1965
- 1963 - Rodzice
- 1963 - Ziemia Wielkopolska
- 1964 - Życie zaczyna się wcześniej
- 1966 - Dom Matysiaków
- 1966 - Gry i zabawy
- 1966 - Muzeum. Nagrody: Srebrny Gołąb na Międzynarodowym Festiwalu Filmów Dokumentalnych w Lipsku, 1967
- 1966 - Nowy pracownik. Nagrody: Złoty Medal na MFF o Pracy w Moskwie 1970
- 1967 - Co to jest Dudek?
- 1968 - Na planie
- 1968 - W zaklętym kręgu
- 1969 - Kilińszczacy. Nagrody: Wyróżnienie Ministra Obrony Narodowej, 1970
- 1969 - Pierwszy dzień w pracy
- 1970 - Szkice do portretu reżysera
- 1971 - Hanuszkiewicz
- 1972 - Cierpienia wynalazcy
- 1972 - Przyszłość zaczyna się dzisiaj
- 1972 - Strumień i źródło
- 1973 - I ty możesz zostać mecenasem
- 1973 - Komu zabytek
- 1973 - Mianuję obywatela aktorem
- 1973 - Pałace do wzięcia
- 1973 - Polska naszych dni
- 1974 - Najmłodsi żołnierze. Nagroda na Ogólnopolskim Festiwalu Filmów Krótkometrażowych w Krakowie, 1975
- 1975 - Czas przyspieszeń
- 1975 - Drużba znaczy przyjaźń
- 1975 - Nasze horyzonty
- 1976 - Krowom niebo do pyska
- 1977 - Wyroby ze spiekanych proszków metali w WZM
- 1978 - Jeden z 460
- 1978 - Kłopoty z pierścieniami
- 1978 - Pierścienie Białeckiego
- 1979 - Hanower 79
- 1979 - Patrzę na twoją fotografię. Nagrody: Grand Prix Złoty Smok na Międzynarodowym Festiwalu Filmów Krótkometrażowych w Krakowie, 1979
- 1979 - Pogodna jesień
- 1979 - Prawo do kultury
- 1979 - Szkice do portretu jubilatki
- 1979 - W służbie narodu
- 1980 - Maszyny ciężkie i superciężkie
- 1980 - Polska 80
- 1980 - Polskie krajobrazy
- 1985 - Przed Wielką Wojną
- 1985 - Społeczne niepokoje
- 1985 - Warszawa lat 1915-1922
- 1985 - Warszawa lat 1923-1928. Złoty Ekran tygodnika "Ekran" za cykl filmów o Warszawie 1986, Nagroda Przewodniczącego Komitetu ds. Radia i Telewizji za cykl filmów dokumentalnych o Warszawie, Nagroda m.st. Warszawy, 1988
- 1986 - Mistrz - prezydent. Nagroda na Ogólnopolskim Festiwalu Filmów Krótkometrażowych w Krakowie 1986
- 1988 - Drogi do Niepodległości
- 1992 - Ignacy Jan Paderewski 1860-1941
- 1994 - W służbie Orła Białego
- 1995 - Dawno, dawno temu
Filmy fabularne:
- 1964 - Barbara i Jan (serial telewizyjny, współreżyseria z Hieronimem Przybyłem)
- 1967 - Wycieczka w nieznane (scenariusz i reżyseria)
- 1969 - Nowy (scenariusz i reżyseria)
- 1971 - Kłopotliwy gość (scenariusz i reżyseria)
- 1971 - Niebieskie jak Morze Czarne
Autor: Konrad J. Zarębski, lipiec 2009.
