Używał licznych pseudonimów, m.in. Paweł Hostowiec, Leon Furatyk, B. Serafin. Syn publicysty i działacza społecznego oraz masońskiego, Stanisława (towarzysza życia Marii Dąbrowskiej). Dzieciństwo spędził w majątku Szebutyniec (inna nazwa: Szebutyńce) na Podolu oraz, od roku 1897, w Warszawie, gdzie uczęszczał do szkoły Zgromadzenia Kupców. W roku 1906 powrócił na Podole, zamieszkał w majątku Winikowiec, pobierając prywatnie nauki. W roku szkolnym 1907/08 chodził w Warszawie do prywatnego gimnazjum im. gen. Chrzanowskiego, ale po konflikcie z katechetą przerwał naukę i znów wyjechał na Podole. Zdał eksternistycznie maturę w Niemirowie (1911). Studiował filozofię i historię na Uniwersytecie Jagiellońskim (1911-13), następnie medycynę w Monachium oraz filozofię i historię literatury w uczelniach szwajcarskich (Genewa, Zurych, w latach 1916-19 Berno). W roku 1915 w Zurychu przygotował rozprawę na temat "Antyczna i chrześcijańska filozofia historii w I-IV w." (praca zaginiona). W roku 1919 z nieformalnego związku urodziły mu się córki-bliźniaczki (Danuta i Hanna Sucheckie).
Po I wojnie światowej pracował jako kurier dyplomatyczny w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. Brał udział w wojnie polsko-radzieckiej (1920) - w walkach zginął jego młodszy brat. Następnie korespondent Polskiej Agencji Telegraficznej (PAT) w Paryżu i w Genewie, a potem w Berlinie, równocześnie korespondent "Naszego Przeglądu". Od roku 1926 znów w Warszawie, pracował w biurze prezydenta Rady Ministrów, a od roku 1929 do 1939 w Państwowym Banku Rolnym jako doradca ekonomiczny. Co najmniej od lat dwudziestych był działaczem masonerii. W roku 1929 rozpoczął współpracę z "Wiadomościami Literackimi". W roku 1934 założył (wraz z Dymitrem Fiłosofowem jako gospodarzem, Rafałem Blüthem, Józefem Czapskim, Leonem Gomolickim i in.) warszawski rosyjski klub literacki "Domek w Kołomnie". Od roku 1935 do 1939 prowadził seminarium na wydziale reżyserii Państwowego Instytutu Sztuki Teatralnej.
18 września 1939 roku wraz ze Stanisławem Vincenzem przekroczył granicę polsko-węgierską. Choroba zmusiła go do pobytu w opustoszałej chacie w Karpatach (co opisał w jednym ze swych najbardziej znanych esejów, "Księgozbiór przemytników"). Wiosną 1940 roku przez Jugosławię i Włochy przedostał się do Szwajcarii. Zamieszkał początkowo w Bernie, od roku 1941 do 1952 mieszkał w Muri pod Bernem, potem aż do śmierci znów w Bernie. Zaraz na początku pobytu w Szwajcarii zaprzyjaźnił się i zamieszkał wspólnie ze szwajcarsko-holenderską parą (Henri i Dieneke Tzaut). W roku 1942 nielegalnie przedostał się do Sabaudii, w Bouquéron k. Grenoble odwiedził chorego przyjaciela, eseistę Bolesława Micińskiego. Jako delegat Ministerstwa Spraw Wewnętrznych emigracyjnego rządu polskiego zajmował się m.in. uzyskiwaniem i analizą informacji o sytuacji w okupowanej Polsce.
Po zakończeniu wojny, w listopadzie i grudniu zwiedzał Niemcy i Austrię, swoje wrażenia opublikował w postaci dziennika podróży. Na przełomie lat 1947/48 podróżował po Włoszech, również prowadząc dziennik. W roku 1948 rozpoczął wieloletnią intensywną współpracę z wydawanym przez Jerzego Giedroycia pod Paryżem miesięcznikiem "Kultura" (podpisywał się pseudonimem Paweł Hostowiec). Od numeru kwietniowego z roku 1954 do końca życia ogłaszał tam regularnie cykl "Notatnik niespiesznego przechodnia", zawierający zróżnicowane formalnie zapiski (eseje, wspomnienia, recenzje, felietony). W latach 1951-54 pracował jako tłumacz dla poselstwa argentyńskiego w Bernie. W roku 1954 otrzymał nagrodę kantonu berneńskiego za napisaną po francusku książkę o ziemi berneńskiej.
W okresie liberalizacji (1955-57) pojawiła się koncepcja wydawania pod redakcją Stempowskiego neutralnego politycznie czasopisma, drukującego zarówno autorów krajowych, jak i emigracyjnych, obiecywano też wydanie w Warszawie dwutomowego wyboru pism Stempowskiego ("Czytelnik" - umowa została zerwana w roku 1959). W roku 1958 Stempowski podróżował po Włoszech: był w Wenecji i w Padwie, w Sulmonie pracował nad (nieukończoną) książka o Owidiuszu. W roku 1962 pojechał do Holandii, Austrii i Niemiec - wrażenia z podróży umieścił w cyklu "Notatki niespiesznego przechodnia" na łamach "Kultury".
Otrzymał przyznawaną przez "Kulturę" nagrodę specjalną za esej im. Neymana (1961), nagrodę im. Anny Godlewskiej (1963), nagrodę im. Alfreda Jurzykowskiego (1964) oraz nagrodę "Kultury" (1967).
W roku 1965 pojechał do Jugosławii na spotkanie z dysydentem Michajło Michajłowem (autorem książki Lato moskiewskie), a rok później do Genui, gdzie poszukiwał publikacji na temat historii Ligurów - barbarzyńskiego ludu, który zamieszkiwał północno-zachodnie tereny obecnych Włoch i został podbity przez Rzymian. Pomimo licznych apeli w początkowym okresie "Solidarności", pierwsza książka Stempowskiego wydana po wojnie w kraju ukazała się dopiero w roku 1984 (Eseje), pokiereszowana przez cenzurę. Dopiero od roku 1988 eseje i listy Stempowskiego ukazują się systematycznie w Polsce, potwierdzając jego pozycję "ojca polskiej szkoły eseju".
Rozległa wiedza i łatwość opanowywania kolejnych języków obcych sprawiły, że Jerzy Stempowski należy do największych erudytów pośród dwudziestowiecznych pisarzy polskich. Łączył on solidną formację humanistyczną (świetna znajomość klasycznej literatury greckiej i rzymskiej) z nowoczesną wiedzą ekonomiczną i socjologiczną (w czasie studiów zagranicznych słuchał m.in. wykładów Guglielmo Ferrero i Vilfredo Pareto). Przykładem subtelnego wywodu o powiązaniach literatury (w tym wypadku: futuryzmu i surrealizmu) z przemianami ekonomicznymi może być przedwojenny esej "Chimera jako zwierzę pociągowe".
W eseistyce Stempowskiego, niezwykle różnorodnej tematycznie, wyodrębnić można pewne powracające wątki i tematy. Jeden z najważniejszych to poczucie historyczności krajobrazu. Obok esejów przywołujących doznania zapamiętane z dzieciństwa (szum rzek we wschodnich Karpatach, odnajdywany potem w Szwajcarii) wymienić tu trzeba przede wszystkim książkę o "ziemi berneńskiej" jako znakomity przykład dogłębnej lektury krajobrazu, pozwalającej na wydobycie historii opisywanych terenów przez pokazanie kulturowego znaczenia poszczególnych elementów (np. platanów jako wyznacznika miast uniwersyteckich). Innym ważnym dla Stempowskiego toposem jest biblioteka. Jako zagorzały bibliofil autor Księgozbioru przemytników interesował się wszystkimi aspektami książki, a także - może szczególnie - ludźmi za nią stojącymi, od autora przez edytora, wydawcę, drukarza, księgarza, krytyka po czytelnika (którym był wyjątkowo wrażliwym). Należy też Stempowski do malejącej w ostatnich stuleciach gromadki ludzi, dla których dorobek kultury klasycznej jest czymś żywym, znajomym, w części znanym wręcz na pamięć.
Istotną cechą postawy życiowej Stempowskiego, rzutującą na tematykę i wymowę jego esejów, był pesymizm, w sprawach ogólnych przejawiający się w poczuciu zmierzchu pewnej epoki i w katastroficznym pojmowaniu historii dwudziestowiecznej. "Esej dla Kassandry" świadczy o tym, że zdawał sobie sprawę z daremności przestróg i napomnień - jak córka Priama widział nadchodzącą katastrofę, ale nie mógł jej zapobiec.
Stempowski realizował się przede wszystkim jako eseista i korespondent - jego listy były swego rodzaju ćwiczeniami, w których wypróbowywał na odbiorcach niektóre myśli, skojarzenia i sformułowania. Jego eseistyka jest powściągliwa, stonowana, nie epatuje erudycją, choć też jej nie ukrywa (bo ukryć nie sposób). Kryje się za nią autorytet człowieka mądrego, bezkompromisowego w sprawach politycznych, niezależnego. Te eseje mają własny styl, rozpoznawalny po krótkich z reguły zdaniach, po których następują przystanki, jakby dla nabrania oddechu, albo dla przyswojenia kolejnego ładunku informacji czy refleksji. Inną cechą charakterystyczną tej eseistyki jest nieustanna obecność analogii historycznej i szerokiego kontekstu kulturowego, dzięki którym komentowane wydarzenia, zjawiska socjologiczne czy losy ludzi zyskują niespodziewane oświetlenie, jawią się od zupełnie innej strony.
Pośmiertnie Stempowski także odsłonił swoje nieznane oblicze - jako prozaik. Stało się tak za sprawą odnalezionego dziennika intymnego, jaki prowadził w początku lat czterdziestych, w pierwszym okresie swego pobytu w Szwajcarii. Dziennik ten, pisany w czasie niepewnym, kiedy spełniały się w Europie najczarniejsze scenariusze, przewidywane przez Stempowskiego i innych myślicieli w końcu lat trzydziestych, jest utrzymany w konwencji długiego listu w odcinkach, skierowanego do zmarłej niedawno kochanej kobiety (Ludwiki Rettingerowej). Ale adresatka tego listu-dziennika jest czymś więcej: przez swój status istoty ulotnej, zjawy, wędrującej między światem żywych a światem umarłych staje się nową Eurydyką. Zapiski dla zjawy wpisują się w ten sposób w tradycję literatury elegijnej kręgu śródziemnomorskiego.
Jan Kott napisał:
"Stempowski nauczył mnie pisać, czytać i nie ufać. Najszybciej nauczyłem się pisać, wiele lat zajęła mi nauka czytania, nie ufać nauczyłem się dopiero wtedy, kiedy głos pana Jerzego był już tak cichy, że z trudem można go było dosłyszeć" ("Listy Kassandry z ziemi berneńskiej", "Życie Literackie" 1981 nr 37, przedruk w tomie Kamienny Potok, Londyn 1986).
To paradoksalne wyznanie jednego z pilniejszych uczniów mistrza polskiego eseju pokazuje ludzki wymiar intelektualnej przygody, do jakiej swoim niespiesznym czernieniem papieru zaprasza Jerzy Stempowski.
Pierwodruki książkowe po polsku:
- Pielgrzym. Warszawa 1924
- Pan Jowialski i jego spadkobiercy. Warszawa 1931
- Chimera jako zwierzę pociągowe. Kraków 1932
- Literatura w okresie wielkiej przebudowy. Wilno 1935
- Nowe marzenia samotnego wędrowca. Warszawa 1935
- Pełnomocnictwa recenzenta. Warszawa 1938
- Dziennik podróży do Austrii i Niemiec. Rzym 1946
- Eseje dla Kassandry. Paryż 1961, Instytut Literacki.
- Od Berdyczowa do Rzymu. Paryż 1971, Instytut Literacki.
- Listy z Ziemi Berneńskiej. Opr. Lidia Ciołkoszowa, przedmowa: Wiktor Weintraub. Londyn 1974, Oficyna Poetów i Malarzy. [Listy do Krystyny Marek].
- Eseje. Opr. i wstęp Wojciech Karpiński. Kraków 1984, SIW Znak.
- Szkice literackie. Opr. Jerzy Timoszewicz. Warszawa 1988, "Czytelnik" (t.1: "Chimera jako zwierzę pociągowe. 1929-1941", t. 2: "Klimat życia i klimat literatury. 1948-1967").
- Ziemia berneńska. Tłum. i wstęp Andrzej Stanisław Kowalczyk. Warszawa 1990, SW "Czytelnik".
- Listy do Jerzego Giedroycia. Opr. i posłowie Andrzej Stanisław Kowalczyk. Warszawa 1991, "LNB".
- W dolinie Dniestru i inne eseje ukraińskie. Opr. i posłowie Andrzej Stanisław Kowalczyk. Warszawa 1993, "LNB".
- Felietony dla Radia Wolna Europa. Opr. Jerzy Timoszewicz. Warszawa 1995, WK "Twój Styl".
- Bolesław Miciński, Jerzy Stempowski, Listy. Opr. Anna Micińska, Jarosław Klejnocki, Stanisław Andrzej Kowalczyk, Wprowadzenie Halina Micińska-Kenarowa, Konstanty Régamey. Warszawa 1995, "LNB".
- Jerzy Giedroyc, Jerzy Stempowski, Listy 1946-1969. Opr. i wstęp Andrzej Stanisław Kowalczyk. Warszawa 1998, SW "Czytelnik".
- Pamiętnik teatralny trzeciej klasy i inne szkice. Opr. Jerzy Timoszewicz. Kraków 1999, Wydawnictwo Literackie.
- Listy do różnych adresatów: do Marii i Józefa Czapskich, Jana Kotta, Czesława Miłosza, Marii i Stanisława Stempowskich, Wiktora Weintrauba, Józefa Wittlina. Opr. Barbara Toruńczyk. Słowo wstępne Jan Kott, Wojciech Karpiński, posłowie Andrzej Stanisław Kowalczyk. Warszawa 2000, Fundacja "Zeszytów Literackich".
- Od Berdyczowa do Lafitów. Opr. i przedmowa: Andrzej Stanisław Kowalczyk. Wołowiec 2001, Czarne.
- Zapiski dla zjawy. Zapiski z podróży do Delfinatu. Tłum. i posłowie Jan Zieliński, przedmowa Wojciech Karpiński, Warszawa 2004, Noir sur Blanc.
Publikacje książkowe po francusku:
- La terre bernoise. Genewa 1954, E. Droz.
- Notes pour une ombre oraz Notes d'un voyage dans le Dauphiné. Opr. i posłowie Jan Zieliński, przedm. Wojciech Karpiński, Montricher 2004, Noir sur Blanc.
Przekłady esejów Jerzego Stempowskiego:
- Il calvario continua... Diario di un viaggio in Austria e Germania. Rzym 1947, Casa Editrice Lettere.
- Essais pour Cassandre. Tłum. Krystyna Bourneuf i Anna Ciesielska. Paryż 1991, N. Blandin.
- Bibliothek der Schmuggler. Opr. Basil Kerski, tłum. Agnieszka Grzybowska, przedm. Jan Kott. Hamburg 1998, ROSPO.
- Esszék Kasszandrának. Tłum. Galambos Csaba i in. Budapeszt 1999, Orpheusz.
- Das Bernerland. Tłum. Hilde Fieguth. Berno 2001, H. Huber.
- Von Land zu Land. Essays eines Kosmopolen. Tłum. i posłowie Basil Kerski. Berlin 2006, Friedenauer Presse.
Tłumaczenia:
- Boris Pasternak, Doktor Żiwago. Paryż 1959, Instytut Literacki.
- Aleksandr Sołżenicyn, Zdarzenie na stacji Kreczetowka. Lublin 1981 [wł. 1983], pzpn.
Opracowania książkowe:
- Andrzej Stanisław Kowalczyk, Kryzys świadomości europejskiej w eseistyce polskiej lat 1945-1977 (Vincenz - Stempowski - Miłosz). Warszawa 1990, Eterna.
- Jan Tomkowski, Jerzy Stempowski. Warszawa 1991, Interim.
- Józef Olejniczak, Arkadia i małe ojczyzny: Vincenz, Stempowski, Wittlin, Miłosz. Kraków 1992, Oficyna Literacka.
- Andrzej Stanisław Kowalczyk, Nieśpieszny przechodzień i paradoksy. Rzecz o Jerzym Stempowskim. Wrocław 1997, Towarzystwo Przyjaciół Polonistyki Wrocławskiej.
- Mirosław Adam Supruniuk, Twarze emigracji: Wierzyński, Hłasko, Gombrowicz, Stempowski, Grydzewski. Toruń 1997, Biblioteka Uniwersytecka.
- Sławomir Janowski, Świat wartości. Problematyka aksjologiczna w eseistyce Bolesława Micińskiego, Jerzego Stempowskiego i Czesława Miłosza. Wrocław 2002, "Erechtejon".
- Pan Jerzy. Śladami niespiesznego przechodnia. Wspomnienia i szkice o Jerzym Stempowskim. Opr. Jerzy Timoszewicz. Warszawa 2005, "Więź".
- Jerzy Timoszewicz, Jerzy Stempowski w wydawnictwach Instytutu Literackiego w Paryżu. Bibliografia. Warszawa 2007, Instytut Dokumentacji i Studiów nad Literaturą Polską.
- Małgorzata Zemła, Der 'polnische Essay' und seine kulturmodellierende Funktion (Jerzy Stempowski und Czesław Miłosz). München 2009, Sagner.
Kaseta:
- Jerzy Stempowski. Opr. Roman Kałuża i Witold Zadrowski. Paryż 1984, Paryskie Wydawnictwo Kasetowe Kontakt. Kaseta 17.
Film dokumentalny:
- Jerzy Stempowski. Reż. Tomasz Kamiński, 1994, Telewizja Polska (Kraków).
Autor: Jan Zieliński, październik 2010
