Instytut Literacki powstał przy 2. Korpusie Polskim gen. Władysława Andersa na wiosnę 1946 roku w Rzymie, gdzie w latach 1946-1947 zajmował się wydawaniem książek na potrzeby polskich żołnierzy i ludności cywilnej, która w olbrzymiej masie znalazła się we Włoszech i w ogóle w Europie Zachodniej. Właśnie w Rzymie ukazał się też pierwszy numer "Kultury".
Wśród twórców Instytutu Literackiego obok Jerzego Giedroycia należałoby wymienić Józefa Czapskiego i najbliższych współpracowników Jerzego Giedroycia tj. Zofię Hertz, Zygmunta Hertza i Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. Ten krąg - szczególnie po przeniesieniu się Instytutu do Francji - się zmieniał, w 1949 roku dołączył do niego Juliusz Mieroszewski, porte parole „Kultury” a w 1952 roku Henryk Giedroyc – brat Jerzego. Ten ostatni został dyrektorem Instytutu po śmierci Zofii Hertz w 2003 roku.
Szeroką działalność Instytut rozpoczął w Paryżu . Dwoma najważniejszymi przedsięwzięciami Instytutu były wydawanie miesięcznika "Kultura" - w latach 1947-2000 ukazało się 637 numerów - i "Zeszytów Historycznych" oraz publikowanie literatury przeznaczonej dla czytelników na emigracji i w kraju, od 1953 w serii Biblioteka "Kultury". Do 1992 roku w serii ukazało się 512 tytułów. Najważniejszym twórcą pisma i wieloletnim redaktorem naczelnym "Kultury" był Jerzy Giedroyc, wydawca, publicysta i polityk emigracyjny (1906-2000).
Biblioteka Kultury
Biblioteka "Kultury" zaczęła się ukazywać w 1953 roku, jej pierwszym był tom Witolda Gombrowicza "Trans-Atlantyk. Ślub". W tym samym roku ukazały się też 1984 George'a Orwella i Jamesa Burnhama Bierny opór czy wyzwolenie?, Czesława Miłosza "Zniewolony umysł" i tom poezji "Światło dzienne" oraz Czesława Straszewicza Turyści z bocianich gniazd, co znakomicie pokazuje strategię "Kultury" i jej program wydawniczy, konsekwentny i o ogromnym znaczeniu dla polskiej kultury. Od tej pory przez blisko pół wieku w Paryżu ukażą się najistotniejsze dzieła polskiej emigracji, ważna publicystyka polityczna, głosząca program "Kultury", książki poświęcone historii XX wieku i zagadnieniu totalitaryzmu oraz eseistyka środkowo- i wschodnioeuropejska. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych Biblioteka "Kultury" odegrała ważną rolę jako inicjatywa "scalająca" literaturę krajową i emigracyjną.
Większość z ponad pięciuset tytułów Instytutu Literackiego została wydana w Polsce po roku 1989, wcześniej ich przedruki ukazywały się nakładem wydawnictw drugoobiegowych. Do najpopularniejszych tytułów w kraju należały wiersze i eseje Czesława Miłosza oraz dzieła Witolda Gombrowicza (w Polsce niewydawanego oficjalnie w latach 1959-1985). Śmiało można powiedzieć, że są wśród nich najważniejsze tytuły polskiej literatury powojennej, krajowej i emigracyjnej.
Filarami Biblioteki "Kultury" byli między innymi Czesław Miłosz, Witold Gombrowicz, Gustaw Herling-Grudziński, Juliusz Mieroszewski, Aleksander Hertz, Jakub Karpiński, a oprócz tego prozaicy: Andrzej Bobkowski, Józef Mackiewicz, Marek Hłasko, Henryk Grynberg, Włodzimierz Odojewski, Zygmunt Haupt, Andrzej Chciuk, Marek Nowakowski i Andrzej Szczypiorski, eseiści: Jerzy Stempowski, Konstanty Jeleński, Józef Czapski, Jarosław Marek Rymkiewicz i Jan Józef Lipski, z poetów emigracyjnych Bogdan Czaykowski i Wacław Iwaniuk, a krajowych reprezentowali Stanisław Barańczak, Ryszard Krynicki, Adam Zagajewski i Zbigniew Herbert.
Lata osiemdziesiąte XX wieku to niezwykle płodny okres w pracy Instytutu. Od stanu wojennego po drugą połowę dekady w Bibliotece "Kultury" krajowa i emigracyjna literatura spotykały się jak nigdy dotąd. W tym czasie ukazały się między innymi: Żmut i Umschlagplatz Jarosława Marka Rymkiewicza, nowe wiersze Zbigniewa Herberta, przypomniane opowiadania i szkice Zygmunta Haupta (Szpica), Szkice o poezji Jana Józefa Lipskiego, eseje Romana Zimanda i Adama Michnika, opowiadania Włodzimierza Odojewskiego, dramat Alfa Sławomira Mrożka, wiersze, eseje i szkice Czesława Miłosza (nagrodzonego Noblem w 1980; w tymże roku rozpoczęła się edycja jego dzieł zebranych), historia "Solidarności" Jerzego Holzera, dziennik Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, pisma zebrane Witolda Gombrowicza i proza Henryka Grynberga, publicystyka Leopolda Ungera, słynna powieść Początek Andrzeja Szczypiorskiego, Grisza, ja tiebie skażu... Marka Nowakowskiego, Zostało z uczty bogów Igora Newerlego oraz Jacka Trznadla Hańba domowa. Rozmowy z pisarzami. Większość tych tytułów cieszyła się w kraju ogromną popularnością i była szeroko komentowana, jak choćby słynna Hańba domowa.
Wymowne są trzy ostatnie tytuły Biblioteki "Kultury", opublikowane w 1992 roku i zamykające "książkowy" dorobek wydawnictwa: Zygmunta Hertza Listy do Czesława Miłosza (1952-1979), Z ukosa, zbiór felietonów Tomasza Jastruna z "Kultury" - publikującego pod pseudonimem Smecz - oraz eseje Romana Zimanda Materiał dowodowy. W ten sposób symbolicznie zamknęła się rola Instytutu Literackiego jako niezależnego wydawcy emigracyjnego. Ostatnie tytuły dokumentują niejako działalność miesięcznika, życie literackie i towarzyskie emigracji oraz dorobek intelektualny "Kultury" - w korespondencji dwóch autorytetów paryskiego środowiska, Miłosza i Hertza - oraz podkreślają jej bardzo silne związki z krajem.
Dziedzictwo "Kultury"
Po śmierci Jerzego Giedroycia (2000) zakończyła się działalność "Kultury", która ukazywała się nieprzerwanie od 1947 roku; miesięcznik był nielegalnie przerzucany do kraju, od lat siedemdziesiątych przedrukowywany i kolportowany (w kraju oficjalnie wydawany od 1992 roku). Program miesięcznika, głoszony przez kilka dekad - współpraca z krajem, dążenie do niepodległości, poprawne stosunki z sąsiadami, w szczególności z Litwinami, Białorusinami i Ukraińcami, oraz szukanie porozumienia na polu kultury i myśli politycznej - inspirował wiele środowisk w Polsce i na emigracji (także ukraińskiej) i ogromnie oddziałał na opozycję demokratyczną. Polityczne wsparcie "Kultury" dla środowisk opozycyjnych wobec PRL-u było ważnym elementem jej stanowiska wobec rzeczywistości powojennej w Polsce. Równocześnie "Kultura" prezentowała na swych łamach literaturę emigracyjną, a także krajową, skupiając wokół siebie plejadę wybitnych twórców. To na jej łamach ukazywały się fragmenty Dzienników Gombrowicza, "Dziennik pisany nocą" Herlinga-Grudzińskiego, eseje Stempowskiego i Jeleńskiego, wiersze Miłosza i Herberta.
Przemiany w kraju, w latach 1980-1981 i od roku 1989, podobnie jak współczesna polityka zagraniczna Polski (na przykład wobec niepodległej Litwy i Ukrainy), wiele zawdzięczają programowi "Kultury", a więc myśli Jerzego Giedroycia i Juliusza Mieroszewskiego.
"Trudno wskazać na świecie inny miesięcznik, który dysponując tak nikłymi środkami, odegrałby tak wielką rolę", pisał Krzysztof Pomian o paryskiej "Kulturze".
Choć Towarzystwo Opieki nad Archiwum Instytutu Literackiego w Paryżu współpracowało z Jerzym Giedroyciem, a po jego śmierci w 2000 roku, z kolejnymi prezesami Stowarzyszenia Instytutu Literackiego "Kultura", to spuścizną "Kultury" opiekuje się nieprzerwalnie powołane przez Redaktora Stowarzyszenie ILK.
Witryna internetowa poświęcona "Kulturze" i Instytutowi Literackiemu oraz prezentująca sylwetki ich twórców i autorów, między innymi Zofii Hertz, Józefa Czapskiego oraz Andrzeja Bobkowskiego: www.kulturaparyska.com.
Nakładem SW "Czytelnik" od 1993 roku ukazuje się seria Archiwum "Kultury", prezentująca przede wszystkim korespondencję Jerzego Giedroycia i różnych adresatów: Juliusza Mieroszewskiego, Jerzego Stempowskiego, Konstantego A. Jeleńskiego, Andrzeja Bobkowskiego, ukraińskich emigrantów i innych. Seria dokumentuje pracę Instytutu Literackiego w Paryżu, działalność polityczną i wydawniczą redaktora naczelnego "Kultury" oraz życie emigracyjne i literackie.
W Archiwum "Kultury" ostatnio ukazała się korespondencja Jerzego Giedroycia i Czesława Miłosza prowadzona w latach 1952-1963 (2008).
Kilka wybranych pozycji na temat "Kultury" i jej twórcy:
- Jerzy Giedroyc, Autobiografia na cztery ręce. Opracował i posłowiem opatrzył Krzysztof Pomian. "Czytelnik", Warszawa 1994, seria Archiwum "Kultury".
- Ewa Berberyusz, Książę z Maisons-Laffitte. Marabut, Gdańsk 1995.
- Andrzej St. Kowalczyk, Giedroyc i "Kultura". Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 1999, seria: "A to Polska właśnie".
- Andrzej Mencwel, "Studium sukcesu. Program 'Kultury' 1946-1956" [w:] tegoż, Przedwiośnie czy potop. Studium postaw polskich w XX wieku. Czytelnik, Warszawa 1997.
- Zostało tylko słowo. Wybór tekstów o paryskiej "Kulturze" i jej twórcach. Fundusz Inicjatyw Społecznych, Lublin [ok. 1990].
- Krzysztof Kopczyński, Przed przystankiem Niepodległość. Paryska "Kultura" i kraj w latach 1980-1989. Biblioteka "Więzi", Warszawa 1990.
- Andrzej St. Kowalczyk, Od Bukaresztu do Laffitów. Jerzego Giedroycia rzeczpospolita epistolarna. Pogranicze, Sejny 2006, seria "Ornamenty historii".
- Barbara Toruńczyk, Rozmowy w Maisons-Laffitte, 1981. Zeszyty Literackie, Warszawa 2006.
- Iza Chruślińska, Była raz "Kultura"... Rozmowy z Zofią Hertz. Most 1994.
STOWARZYSZENIE INSTYTUT LITERACKI KULTURA
Adres:
91, avenue de Poissy
78600 Le Mesnil-le-Roi
tel.: (33) 1 39 62 19 04
Autor: Filip Modrzejewski, lipiec 2008, aktualizacja: 22.09.2014, mg