Urodził się 8 marca 1761 roku w Pikowie na Podolu, zmarł śmiercią samobójczą 23 grudnia 1815 roku w Uładówce koło Pikowa.
Potocki to pierwszy polski archeolog, badacz starożytności słowiańskich. Erudyta zafascynowany nowymi koncepcjami naukowymi, wolnomyśliciel i fantasta, światły umysł wykraczającym poza ramy epoki.
Był kolejno obywatelem trzech państw i poddanym sześciu władców – pisze o nim Aleksandra Kroh w biografii "Jan Potocki. Daleka podróż", Warszawa 2007. – Urodzony na Ukrainie, wychowany w języku i kulturze francuskiej, oficer armii austriackiej, kawaler maltański, poseł na Sejm Czteroletni, doradca cara Aleksandra I do spraw azjatyckich, był to też wybitny historyk, etnolog, językoznawca i wielki podróżnik, który zjeździł Maroko, Egipt, Kaukaz, Syberię, Chiny i niemal wszystkie kraje Europy.
Urodził się w rodzinie magnackiej. Był synem Józefa, krajczego wielkiego koronnego, jednego z przywódców konfederacji radomskiej i Teresy Potockiej. Jako siedmioletni chłopiec opuścił ojczyznę. Wykształcił się w szkołach Lozanny i Genewy. Często bywał w Paryżu. Świetnie władał językiem francuskim. Z polskim zetknął się na dobre po przyjeździe do kraju w kwietniu 1778 roku.
Odbył liczne podróże: do Turcji i Egiptu (1784), Holandii (1787), Hiszpanii i Maroka (1791), Dolnej Saksonii (1794) i na Kaukaz (1797–1798). Służył w armii austriackiej, walczył z berberyjskimi piratami na Morzu Śródziemnym. Przygody dokumentował w relacjach – niektóre tłumaczył na polski Julian Ursyn Niemcewicz. Był jednym z pierwszych badaczy historii i archeologii Słowiańszczyzny, swoje odkrycia zawarł w tomach "Recherches sur la Sarmatie" (1789–1792) i w "Histoire primitive".
Po powrocie do Polski został posłem na Sejm Czteroletni – działaczem obozu reform. We wrześniu 1788 roku założył Drukarnię Wolną, wydającą tygodnik relacjonujący debaty sejmowe "Journal Hebdomadaire de la Diète".
Po przystąpieniu króla do Targowicy przeniósł się do Łańcuta. W 1792 roku napisał tam dla sceny dworskiej "Recueil des Parades" ("Parady"), sztukę w stylu komedii dell'arte.
Od 1803 roku Jan Potocki był członkiem warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Dzięki wpływom Adama Czartoryskiego, ministra spraw zagranicznych cara Aleksandra I, został mianowany kierownikiem ekipy naukowej (lingwistów, etnografów, przyrodników) przy wielkim poselstwie rosyjskim (240 osób), wyprawionym z końcem 1805 roku do Chin. Gdy jednak ambasador Rosji odmówił oddania hołdu przedstawicielowi cesarza Chin, 19 lutego 1806 roku poselstwo zawróciło.
W raporcie, który wysłał do Czartoryskiego, a który odnaleziono niedawno w archiwach rodzinnych, po mistrzowsku zanalizował przyczyny nieporozumień – pisał Roger Caillois ("Dzieje człowieka i książki", w: "Odpowiedzialność i styl", Warszawa 1967). – Ubolewał nad pewnością siebie i niekompetencją carskiego posła. Podkreślał, jak bardzo należy żałować, że dyplomaci nie czytają raportów misjonarzy. Zwracał uwagę na szczególne znaczenie różnic w mentalności i sposobach rządzenia. Później sporządził także memoriał dla departamentu azjatyckiego w Petersburgu: położył tam specjalny nacisk na sprawę ekonomicznej przyszłości Syberii.
23 grudnia 1815, nękany atakami bólów newralgicznych i obawą przed obłędem, odebrał sobie życie. Prawdziwą datę jego śmierci podali po raz pierwszy François Rosset i Dominique Triaire w biografii "Jan Potocki" (2004, wyd. pol. 2006). Z opisu Stanisława Chołoniewskiego, który widział ciało Potockiego kilka godzin po śmierci wynika, że zabił się on strzałem w twarz ze starego pistoletu, do którego załadował ołowianą gałkę odpiłowaną od wieczka jakiejś puszki.
Pistolet był częściowo rozerwany, prawdopodobnie eksplodował. Edmund Chojecki spekulował, że Potocki użył ołowianej gałki, bo nie miał niczego innego pod ręką. Świadkowie, z którymi Chojecki rozmawiał, nie opowiadali o poświęcaniu tej kuli przez księdza. Mit o gałce odłamanej z wieczka srebrnej cukiernicy, którą ekscentryczny hrabia miał latami własnoręcznie polerować, żeby ją użyć w celach samobójczych, powstał znacznie później. Niesprawdzoną pogłoskę, jak to "Potocki ze swoją srebrną i poświęconą kulką samobójczą patrzy z rogu »Rękopisu znalezionego w Saragossie« na bosko-ludzką komedię", spopularyzował w Polsce między innymi Gustaw Herling-Grudziński.
Jan Potocki został pochowany 1 stycznia 1816 r. (20 grudnia 1815 według kalendarza juliańskiego) w sieni kościoła w Pikowie.
Najszerzej znany jest z autorstwa powieści fantastyczno-filozoficznej "Manuscrit trouvé à Saragosse" (1805, pol. "Rękopis znaleziony w Saragossie"), romansu fantastycznego na wzór persko-arabski, o tak zwanym układzie szkatułkowym – z jednego wątku wysnuwają się kolejne, z nich następne, etc.). Istniały trzy wersje tego dzieła. Pierwszy fragment, w którym akcja toczy się w ciągu 13 dni, Potocki opublikował w Petersburgu wiosną 1805 roku. Inna odmiana, z 1804 roku, składa się z 45 dni i nie ma zakończenia, a tekst z 1810 roku – z 61 dni.
Polska wersja kanoniczna z 1847 roku, w ocenzurowanej kompilacji i tłumaczeniu Edmunda Chojeckiego, składa się z 66 dni (dodatkowych pięć dni zostało skompilowanych z różnych odmian tekstu). Późniejsze polskie wydanie przejrzał Jan Lenartowicz (1917, trzy tomy).
Powieść Potockiego rozsławił Wojciech Jerzy Has wybitną ekranizacją "Rękopisu znalezionego w Saragossie" (1964). W 1992 r. Tadeusz Bradecki wyreżyserował w Starym Teatrze w Krakowie sześciogodzinną adaptację "Rękopisu…". Życie i dzieło autora dostarczyło mu materiału do romansu scenicznego "Saragossa", który wystawił w Teatrze Narodowego w Warszawie (1998). Na stronach internetowych korporacji ha!art można znaleźć adaptację sieciową "Rękopisu…", opracowaną przez Mariusza Pisarskiego, z grafiką i ilustracjami Jakuba Niedzieli.
Jan Potocki pozostawił po sobie około 30 dzieł, pisanych wyłącznie w języku francuskim. Najważniejsze z nich to "Rękopis znaleziony w Saragossie", "Voyage en Turquie et en Egypte" (1788, przekład polski: "Podróż do Turek i Egiptu" 1789, 1849, 1924), "Essay sur l'histoire universelle et recherches sur celle de la Sarmatie" (1789-1792, 4 tomy), "Voyage dans quelques parties de la Basse-Saxe pour la recherche des antiquités Slaves ou Vendes" (1795).
Z małżeństwa z Julią Lubomirską Jan Potocki miał dwóch synów: Alfreda Wojciecha Potockiego i Artura Stanisława Potockiego. Druga żona Konstancja Potocka urodziła mu syna Andrzeja Bernarda Potockiego i córkę Teresę Potocką.
Dzieła (wybór)
- "Podróż do Cesarst. Marok. Podróż Hafeza. Powieść wschodnia",
- "Podróż do Holandii" 1787,
- "Voyage en Turquie et en Egypte" ("Podróż do Turek i Egiptu") 1784,
- "Essay sur l'histoire universelle et recherches sur celle de la Sarmatie" (1789-1792, 4 tomy),
- "Chroniques, mémoires et recherches pour servir a l'histoire de tous les peuples slaves. Livre 42, p. 1-2, Comprenant la fin du neuvieme siecle de notre ere",
- "Fragments historiques et géographiques sur la Scythie, la Sarmatie et les Slaves",
- "Podróż do Cesarstwa Marokańskiego" 1791,
- "Voyage dans quelques parties de la Basse-Saxe pour la recherche des antiquités Slaves ou Vendes" ("Podróż do Dolnej Saksonii" 1794-1795),
- "Podróż przez Stepy Astrachania i na Kaukaz" 1797-1798,
- "Podróż do Mongolii" 1805-1806,
- "Ofiara podana Nayiaśniejszemu Krolowi Imci i Prześwietney Radzie Nieustaiącey od urodzonego Jana Potockiego, krayczyca koronnego",
- "Le Jugement de Momus en belle humeur sur une réplique a l'examen d'un mémoire: facétie"
- "Jan Potocki Histoire anciènne du gouvernement de Volhynie: pour servir de suite à l'histoire primitive des peuples de la Russie, Sankt Petersbourg" 1805,
- "Rękopis znaleziony w Saragossie" (oryg. "Manuscrit trouvé à Saragosse"),
- "Manuscrit trouvé à Saragosse" (version de 1804), red. Françoise Rosset oraz Dominique Triaire, GF-Flammarion, 2008, 772 str., ISBN 978-2-08-121143-8,
- "Manuscrit trouvé à Saragosse" (version de 1810), red. Françoise Rosset oraz Dominique Triaire, GF-Flammarion, 2008, 864 str., ISBN 978-2-08-121144-5.
Bibliografia
- Jan Potocki, "Podróże", zebrał i oprac. Leszek Kukulski, Warszawa 1959,
- Jan Potocki, "Parady", tłum. Józef Modrzejewski, oprac. Leszek Kukulski, Warszawa 1966,
- Roger Caillois, "Dzieje człowieka i książki", tłum. Leszek Kukulski, w: "Odpowiedzialność i styl", Warszawa 1967,
- Władysław Kotwicz, "Jan hrabia Potocki i jego podróż do Chin", Wydawnictwo Lux, Wilno 1935.
- Jean Potocki, "Manuscrit trouvé à Saragosse", première édition intégrale établie par René Radrizzani, Paris, Editions José Corti, 1989,
- Aleksandra Kroh, "Jan Potocki. Daleka podróż", tłum. Wiktor Dłuski, Warszawa 2007,
- François Rosset i Dominique Triaire, "Jan Potocki", tłum. Anna Wasilewska, Warszawa 2006 (W.A.B., 514 str., ISBN 83-7414-234-0).
Odznaczenia
- Order Orła Białego, 1788
- Order Świętego Stanisława, 1784
- Order Świętego Włodzimierza, 1802
- Krzyż Devotionis