Franciszek Karpiński urodził się w rodzinie ubogiego szlachcica w Hołoskowie na Pokuciu. Od 1750 uczył się w kolegium jezuickim w Stanisławowie, następnie na akademii jezuickiej we Lwowie, gdzie uzyskał stopień doktora filozofii i nauk wyzwolonych oraz bakałarza teologii, nie został jednak księdzem. W tracie studiów pełnił funkcję opiekuna Józefa Maurycego Cieńskiego. W 1770 wyjechał w towarzystwie Józefa Kobylańskiego do Wiednia, by tam dopełnić swą edukację. Po powrocie do kraju wiódł skromne życie ziemianina-dzierżawcy, pracował również jako nauczyciel na dworach magnackich. Sławy doczekał się za życia. Szybko stał się poetą ludowym i narodowym. Jego utwory śpiewano w Rosji, Francji, Czechach i Niemczech.
Debiutował w 1780 tomikiem "Zabawki wierszem i przykłady obyczajne", który zadedykował Adamowi Kazimierzowi Czartoryskiemu. W tym samym roku wyjechał do Warszawy, gdzie objął funkcję sekretarza księcia. Wśród 46 wierszy z debiutanckiego tomiku znalazła się sielanka "Do Justyny, tęskność na wiosnę". Sielanki Karpińskiego dzielą się na dwa zespoły. Pierwszy, do którego zaliczamy "Laurę i Filona", stanowią utwory utrzymane w konwencji gatunku. Drugi z kolei, reprezentowany przez "Do Justyny, tęskność na wiosnę", to sielanki przybierające postać monologu wewnętrznego.
Karpiński był pierwszym teoretykiem poezji sentymentalnej. Myśli na jej temat zawarł w rozprawie "O wymowie w prozie albo w wierszu". Po wydaniu trzech kolejnych tomików wierszy, rozczarowany życiem w stolicy, Karpiński powrócił na wieś.
Od 1785 przebywał w Białymstoku, na dworze Branickich, gdzie napisał, ogłoszone wiosną 1792 (w pierwszą rocznicę Konstytucji 3 Maja), "Pieśni nabożne", którymi po raz kolejny potwierdził swoją wielkość. Pieśni nabożne łączą w sobie podniosłość, prostotę, motywy znane z psalmów, pieśni liturgicznych, hejnałów oraz łacińskich hymnów religijnych. Ramę kompozycyjną całego tomu stanowią pieśni: "Poranna" i "Wieczorna", pozostałe ułożone są według kalendarza liturgicznego.Niektóre pieśni przetrwały do dziś w ramach "nabożeństwa domowego": "Kiedy ranne wstają zorze", "Wszystkie nasze dzienne sprawy" oraz jedna z najpiękniejszych polskich kolęd "Bóg się rodzi".
Karpiński napisał również kilka wybitnych utworów patriotycznych. Do najsłynniejszych należą "Żale sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta" oraz "Pieśń dziada sokalskiego w kordonie cesarskim".
W 1818 został właścicielem Chorowszyzny, gdzie spędził resztę życia, spisując "Historię mego wieku i ludzi, z którymi żyłem", intymny pamiętnik zainspirowany "Wyznaniami" J.J. Rousseau, którego Karpiński uważał za swego największego mistrza.
Nazywano go "poetą serca", "poetą zmysłów", "kochankiem Justyny", lecz mimo wielkich miłosnych uniesień przelewanych na papier, Karpiński nie zaznał szczęścia u boku żadnej z trzech ukochanych Justyn i do końca życia pozostał sam.
Poezje:
- "Pieśni nabożne", Supraśl 1792. Reprint pierwodruku, posłowie A.K. Guzek, Oficyna Supraska, Supraśl 1992.
- "Pieśni nabożne". Wybór i opracowanie: Roman Dąbrowski. Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych "Universitas", Kraków 2002, Seria: Klasyka Mniej Znana.
- "Wybór Poezyj", oprac. Władysław Jankowski, Krakowska Spółka Wydawnicza, Kraków 1926.
- "Wiersze wybrane". Wybór i wstęp: Jan Kott. Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1966.
- "Poezje wybrane". Opracował Tomasz Chachulski. Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydawnictwo, Wrocław 1997. Biblioteka Narodowa: seria 1, nr 89.
- Wybór wierszy. Opracowanie i wybór: Anna Chojowska. Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych "Universitas", Kraków 2003. Seria: Klasyka Mniej Znana.
- "Zabawki wierszem i prozą." Warszawa 1782. Wydanie faksymilowe z posłowiem Romana Sobola, Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydawnictwo, Wrocław 1981.
- "Historia mego wieku i ludzi, z którymi żyłem", oprac. Roman Sobol, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1987.
O Karpińskim pisali:
- Elżbieta Aleksandrowska, "Franciszek Karpiński" [w:] Dawni Pisarze Polscy, t. 2. Koordynacja całości: Roman Loth. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna, Warszawa 2001.
- Wacław Borowy, "Karpiński" [w:] tegoż, O poezji polskiej w wieku XVIII. Polska Akademia Umiejętności, Kraków 1948.
- Tomasz Chachulski, Franciszek Karpiński. Towarzystwo im. Stanisława ze Skarbimierza Wydawnictwo "DiG", Warszawa 1998. Seria: Ludzie niezwyczajni.
- Marcin Cieński, "Kreacja pejzażu w poezji Franciszka Karpińskiego", [w:] tegoż, Pejzaże oświeconych. Sposoby przedstawiania krajobrazu w literaturze polskiej w latach 1770-1830, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2000.
- Andrzej Krzysztof Guzek, "Franciszek Karpiński" [w:] Pisarze Polskiego Oświecenia. Pod redakcją Teresy Kostkiewiczowej i Zbigniewa Golińskiego, t. 1, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992.
- Mieczysław Klimowicz, "Franciszek Karpiński", [w:] tegoż, Oświecenie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999.
- "O wymowie w prozie albo wierszu", [w:] Oświeceni o literaturze, część I. Opracowanie: Teresa Kostkiewiczowa i Zbigniew Goliński. Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.
- Teresa Kostkiewiczowa, Model liryki sentymentalnej w twórczości Franciszka Karpińskiego. Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, Wrocław 1964. Z dziejów form artystycznych w literaturze polskiej, t. 2.
- Antoni Reginek, "Pieśni nabożne" Franciszka Karpińskiego oraz psalmy w jego tłumaczeniu w przekazach źródłowych i tradycji ustnej : studium teologiczno-muzykologiczne. Wydział Teologiczny Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2005.
- Roman Sobol, Franciszek Karpiński. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1987. Małe Portrety Literackie.
- Roman Sobol, Ze studiów nad Karpińskim. Zakład Narodowy imienia Ossolińskich - Wydawnictwo, Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk, Wrocław 1967. Studia z okresu Oświecenia, t. 7.
Autor: Joanna Szulczewska, grudzień 2007. Tekst opracowany do projektu internetowej "Antologii polskiej poezji od Średniowiecza do wieku XXI" wg koncepcji Piotra Matywieckiego.