Jedna z najstarszych i największych bibliotek naukowych w kraju, gromadzi przede wszystkim publikacje z dziedziny humanistyki, prowadzi także szeroką działalność naukową i wydawniczą. Ufundowana została we Lwowie w 1817 roku przez Józefa Maksymiliana hr. Ossolińskiego, który przekazał bibliotece własne bogate zbiory rękopisów, starodruków i muzealiów. Biblioteka miała duże znaczenie dla rozwoju Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Jana Kazimierza. Od samego początku Zakład prowadził działalność wydawniczą, publikując dzieła z dziedziny historii, językoznawstwa i literaturoznawstwa. W 1919 zapoczątkowana została seria wydawnicza "Biblioteka Narodowa", w której aż do dzisiaj ukazało się ponad 400 opracowanych krytycznie najwybitniejszych dzieł literatury polskiej i obcej. Zakład wydaje również czasopisma - "Pamiętnik Literacki", "Ruch literacki", "Teksty".
W 1939 roku zbiory biblioteki liczyły około pół mln druków zwartych i około 100 tys. czasopism, w tym 25 tys. rękopisów i 15 tys. autografów. Kiedy w latach 1945-46 przenoszono bibliotekę do Wrocławia, do nowej siedziby przewieziono jedynie część zbiorów - mniej niż połowę woluminów, jedynie 6 tys. rękopisów i 46 tys. starodruków. We Lwowie został cały cenny zbiór czasopism z XIX i XX wieku, zbiór autografów oraz zbiory Muzeum Lubomirskich. W 1953 Zakład stał się jedną z bibliotek Polskiej Akademii Nauk, obecnie stanowi największy księgozbiór PAN.
Obecnie zbiory druków XIX i XX wieku, czasopism XIX i XX wieku, starych druków, rękopisów, grafik, map i numizmatów liczą ogółem ok. 1.500.000 jednostek. Co roku przybywa około 10.000 tytułów książek, ok. 5000 wol. czasopism. Pod koniec lat 90. katalog Ossolineum został przeniesiony w postać elektroniczną, ale szczególną metodą - zeskanowano karty tradycyjnego katalogu kartkowego.
Unikatowość zbiorów biblioteki wynika przede wszystkim z ich wszechstronności i kompletności, o której może świadczyć fakt, że Karol Estreicher, autor polskiej bibliografii narodowej, wykorzystywał je do stworzenia Bibliografii od XV do XIX wieku. Główne kierunki uzupełniania zbiorów to humanistyka i słowianoznawstwo, biblioteka gromadzi humaniora w językach słowiańskich: czeskim, rosyjskim, słowackim, bułgarskim etc. Gromadzone są również silesiaca i zbiory związane z historią i życiem społeczno-kulturalnym Wrocławia.
Wśród druków XIX-wiecznych najcenniejsze są pierwodruki polskich pisarzy, komplet Tribune des Peuples Mickiewicza, komplet XIX-wiecznych czasopism powstańczych. Ze zbiorów najnowszych szczególnie cenne są czasopisma opozycyjne z lat 1976-89. Jeśli chodzi o starodruki, biblioteka stara się kompletować polonika z XV-XVIII wieku. Szczególnie cenny jest tu zbiór druków szesnastowiecznych: Ossolineum posiada większą część wydanych wówczas w Polsce pozycji, wśród których są unikatowe wydania polskiej literatury pięknej: Dantyszka, Kallimacha, Górnickiego, Kochanowskiego (pierwodruk PIEŚNI). Do najstarszych starodruków należą 564 inkunabuły, a także m.in. EXPOSITIO IN PSALTERIUM J. Turrecrematy, dzieło pierwszego polskiego drukarza, florenckie wydanie BOSKIEJ KOMEDII z 1481 roku, Mikołaja z Błonia TRACTATUS SACERDOTALIS DE SACRAMENTIS z 1475. W zbiorach jest również pierwsze wydanie DE REVOLUTIONIBUS Kopernika oraz pergaminowy egzemplarz STATUTÓW Łaskiego. Bogaty jest również zbiór druków XVII i XVIII-wiecznych: biblioteka posiada pierwodruki polskich twórców Oświecenia, m.in. Krasickiego, Zabłockiego, Naruszewicza, zbiory druków okolicznościowych i ekslibrisów. Łącznie kolekcja starodruków obejmuje ponad 60 tys. jednostek.
Ossolineum posiada jeden z najcenniejszych w Polsce zbiorów rękopisów. Liczna jest w nim kolekcja bogato iluminowanych manuskryptów średniowiecznych, takich jak kopia tekstu św. Ambrożego z XII wieku, mszał burgundzki z XIV wieku, czy "Żywot św. Błażeja" z XV. Wiele jest także znakomitych rękopisów literackich. W kolekcji znajdują się m.in.: rękopis WOJNY CHOCIMSKIEJ Wawrzyńca Potockiego, manuskrypty Mickiewicza (m.in. rękopis PANA TADEUSZA), Fredry, Ujejskiego, Kasprowicza, Żeromskiego, Witkiewicza, Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej, Tuwima. Biblioteka zbiera autografy, korespondencję i papiery pisarzy, pamiątki wszelkiego rodzaju. W zbiorach jest również duża kolekcja wspomnień, pamiętników i relacji od okresu staropolskiego do II wojny światowej, archiwa rodzin magnackich.
Zbiory graficzne liczą ponad 180 tys. jednostek, są wśród nich rysunki, grafika polska i obca, ekslibrisy od XVI do XX wieku (największa kolekcja w Polsce), miniatury, fotografie i reprodukcje. Na uwagę zasługuje wśród nich m.in. największy w Polsce zbiór rysunków Rembrandta oraz jedyny w Polsce oryginalny rysunek Albrechta Duerera GŁOWA BRODATEGO STARCA. Wśród zbiorów XIX i XX w. znajdują się m.in. prace Józefa Chełmońskiego, Artura Grottgera, Juliusza Kossaka, Jacka Malczewskiego, Piotra Michałowskiego, Cypriana Kamila Norwida, Stanisława Ignacego Witkiewicza i Leona Wyczółkowskiego. Wśród zbiorów fotograficznych wyróżnia się kolekcja zdjęć obrazujących historię teatru polskiego od 1850. Zbiory kartograficzne (ponad 28 tys.) to w 60% mapy i atlasy XX-wieczne, 30% pochodzi z wieku XIX i 10% od XV do XVIII. Najstarsza w zbiorach jest GEOGRAFIA Ptolemeusza z 1482 roku, na uwagę zasługuje także jedyny w Polsce sześciotomowy atlas świata z lat 1648-55 oraz 60-arkuszowa mapa Polski wydana przez kwatermistrzostwo Królestwa Polskiego. Biblioteka gromadzi także dokumenty życia społecznego dotyczące życia społecznego i kulturalnego Wrocławia.
Zakład Narodowy im. Ossolińskich
ul. Szewska 37
50-139 Wrocław
Tel: (+ 48 71) 344 44 71-6
Fax: (+ 48 71) 344 85 61
WWW: www.oss.wroc.pl
Email: e-mail: ZNiO@oss.wroc.pl
