Scena ze spektaklu "Anhelli. Wołanie", fot. Irena Lipińska Wywodzi się z wrocławskiego Instytutu im. Jerzego Grotowskiego. Tam też ma swoją główną siedzibę. ZAR stworzyli stażyści prowadzący badania nad tradycyjną muzyką, głównie gruzińską (Zar to wielogłosowa pieśń żałobna sprzed blisko dwóch tysięcy lat, jej tradycję do dziś podtrzymują Swanowie, mieszkańcy wysokich partii Kaukazu). Liderem grupy jest Jarosław Fret, od 2007 roku dyrektor Instytutu im. Jerzego Grotowskiego. W swoich przedstawieniach ZAR ożywia zabytki polifonicznej wokalizy wierząc, że w teatrze należy przede wszystkim słuchać, bo, jak mówi Fret, "(...) w teatrze muzyka może zmienić kolor palącej się świecy lub ostrość cienia aktora." ("Teatr" 12/2010).
Działalność grupy przebiega wielotorowo. Jej członkowie odbywają etnomuzykologiczne podróże, prowadzą warsztaty i pracują nad widowiskami. W latach 1999-2009 eksplorowali, oprócz Gruzji, także Grecję, Bułgarię, Armenię, Ukrainę, Japonię, Egipt i Iran. Odwiedzili Andaluzję i śródziemnomorskie wyspy: Korsykę i Sardynię. Zebrane doświadczenia i materiały wykorzystali w przedstawieniach, których istotą jest sięganie do najstarszych teatralnych form sprzed podziału na style i gatunki oraz powrót do sakralnego wymiaru widowiska. ZAR pokazuje efekty swoich prac w Brzezince (dawnym leśnym ośrodku Teatru Laboratorium), a także w Sali Laboratorium Instytutu im. Jerzego Grotowskiego.
Zespół wielokrotnie gościł też zagranicą, między innymi w Londynie, Los Angeles, San Francisco i Florencji. Dla wrocławskiej grupy myśl Jerzego Grotowskiego pozostaje najważniejszym punktem odniesienia, zaczerpnęli z niej sposób konstruowania inscenizacji jako procesu poddanego rygorowi muzycznej kompozycji. Istotne znaczenie miał także bezpośredni kontakt z ludźmi pracującymi z twórcą "Apocalypsis cum figuris" - Ludwikiem Flaszenem, Zygmuntem Molikiem, Reną Mirecką.
ZAR przygotował pod kierunkiem Freta teatralny projekt pod nazwą "Ewangelie dzieciństwa. Tryptyk", na który składają się następujące przedstawienia: "Uwertura. Fragmenty o przeczuciach nieśmiertelności ze wspomnień wczesnego dzieciństwa" - pierwszy pokaz odbył się w 2002 roku, oficjalna premiera rok później, "Cesarskie cięcie. Próby o samobójstwie" (2007), "Anhelli. Wołanie" (pierwsze pokazy - 2009, premiera - 2010). Dodatkowo, pokłosiem pierwszego przedstawienia był pokaz "Łazarza" (2003) - efekt współpracy z tancerzem butoh, Daisuke Yoshimoto.
"Ewangelie" składały się z serii obrazów, opartych na rytmie i niepowtarzalnym klimacie, który tworzyły melodie sprzed stuleci, ekspresyjne aktorstwo i taniec. Tematyka tryptyku oscylowała wokół tematu śmierci. "Nasze spektakle są jak nieustanne requiem" - przyznaje Fret ("Gazeta Wyborcza - Wrocław", 15 kwietnia 2010).
Klamrą spinającą wszystkie części pozostawała wielowiekowa tradycyjna muzyczna. W "Ewangeliach..." pojawiały się między innymi pogrzebowe pieśni Swanów, liturgiczne pieśni prawosławne oraz wielogłosowe pieśni korsykańskie, przefiltrowane jednak przez kompozytorskie doświadczenia Erika Satie, a także pochodzące z Sardynii i Bizancjum hymny paschalne. Niemniej bogate okazały się bodźce literackie - ewangeliczne apokryfy, fragmenty prozy Fiodora Dostojewskiego, teksty Simone Weil, Juliusza Słowackiego, choć samo słowo nie odgrywało w przedstawieniach większej roli. Na przykład "Cesarskie cięcie..." w ogóle się bez nich obywało, a wątki z poematu Słowackiego "Anhelli" zostały w dużej mierze przepisane na język muzyki.
Teatr ZAR prowadzi warsztaty poświęcone pracy nad rytmem, oddechem i działaniami fizycznymi z inspiracji bałkańskimi i kaukaskimi schematami rytmicznymi, jak również przybliża zasady i schematy form muzycznych poznawanych w trakcie wypraw zespołu. Wiele z pieśni nagranych podczas eksploracyjnych wyjazdów to unikaty, do których należało dopiero stworzyć pionierskie zapisy o charakterze muzycznych diagramów - dla polifonii z Kaukazu pięciolinia okazywała się niewystarczająca.
W sierpniu 2012 spektakl "Cesarskie cięcie" zdobył Herald Angel - prestiżową nagrodę przyznawaną dla najlepszego, zdaniem krytyków "The Herald", spektaklu na festiwalu teatralnym Fringe w Edynburgu. Przedstawienie znalazło się także wśród spektakli nominowanych do Total Theatre Awards 2012 w kategorii Phisical/Visual Theatre. Nagrody Total Theatre Awards przyznawane są podczas Festiwalu Fringe od 1987.
- Obecnie pracujemy nad spektaklem poświęconym historii i kulturze ormiańskiej a w szczególności ludobójstwu Ormian z roku 1915 - powiedział lider Teatru ZAR, Jarosław Fret, odbierając nagrodę. - Wierzymy, że ta nagroda i 'The Herald' pomogą nam przełamać tabu, jakim wciąż są objęte w Europie te bolesne wydarzenia.
Teatr ZAR
Rynek-Ratusz 27
50-101 Wrocław
tel. 71 3445320
fax 71 3434267
e-mail: zar@teatrzar.art.pl
www.teatrzar.art.pl
Autor: Monika Mokrzycka-Pokora, listopad 2011
