Teatr powstał w 1944 z inicjatywy Jana Mrozińskiego jako Teatr Popularny. Od 1945 działa pod obecną nazwą i gra przy ulicy Zamoyskiego 20 na Warszawskiej Pradze, od 1975 w na nowo zaadaptowanym i przebudowanym gmachu według projektu Jerzego Gajewskiego. W 1989 Teatrowi Powszechnemu nadano imię Zygmunta Hübnera.
W 1945 dyrekcję sceny objął Eugeniusz Poreda - dyrektor Miejskich Teatrów Dramatycznych, organizacji, której podlegał m.in. Teatr Powszechny (do 1949). Kierownikiem artystycznym był Aleksander Maliszewski, a następnie Zbigniew Kocznowicz. W latach 1949-1950 sceną kierowali Józef Maśliński, Czesław Szpakowski i Andrzej Krasicki. W pierwszych latach działalności Teatr Powszechny skupiał grupę przedwojennych aktorów i młodych absolwentów aktorstwa.
"Grano prawie wszystko - klasykę polską i światową, nowości z Paryża i Nowego Jorku, prapremiery utworów polskich. Od czasu do czasu coś dla honoru domu, najczęściej zaś to, na co przychodziła publiczność: komedie nierzadko farsy." (Cezary Niedziółka "Powszechny 1945-1970" w: "Teatr Powszechny w Warszawie 1945-1975-1995", Warszawa 1995)
W repertuarze znalazły się m.in. WESELE Stanisława Wyspiańskiego, WRÓG LUDU Henrika Ibsena (1946), DWA TEATRY Jerzego Szaniawskiego (1947), SZKLANA MENAŻERIA Tennessee Williamsa (1947), MĄŻ I ŻONA Aleksandra Fredry (1948). Grano Włodzimierza Perzyńskiego, Tadeusza Rittnera, Lucjana Rydla i Gabrielę Zapolską, Karola Dickensa, Szekspira, George'a Bernarda Shaw, Jean Paula Sartre'a.
W latach 1950-1955 Teatrem Powszechnym kierował Karol Borowski. W związku z zadekretowaną doktryną realizmu socjalistycznego w sztuce na scenie Powszechnego pojawiały się kolejne premiery ideologiczno-politycznych tekstów, na czele z ZAGUBIONYM LISTEM "o burżuazyjnych chwytach wyborczych" wystawianym przy okazji wyborów w 1952 roku. Jednocześnie teatrowi udawało się jednak utrzymać równowagę pomiędzy nowymi "zaangażowanymi" sztukami a repertuarem granym wcześniej. Powstawały kolejne premiery, prezentowano Fredrę, Zapolską i klasykę europejską: Carlo Goldoniego i Pierre'a Marivaux. W tym czasie największym sukcesem artystycznym teatru przy Zamoyskiego był MOST Jerzego Szaniawskiego w reżyserii Karola Borowskiego ze scenografią Stanisława Cegielskiego (1955).
W 1955, na jeden sezon, Teatr Powszechny objął Henryk Szletyński. Po nim dyrektorem był Tadeusz Kaźmierski, a kierownikiem artystycznym została Irena Babel. U progu 1956 teatr nie wytrzymywał konkurencji z innymi stołecznymi scenami. Mimo pozyskania dobrych aktorów, m.in. Adama Hanuszkiewicza, Tadeusza Bartosika, Janiny Nowickiej, brakowało mu gwiazd. Coraz trudniej było o sukces frekwencyjny i artystyczny, gdy tymczasem w Warszawie, Krakowie i Łodzi odbywały się słynne premiery polskich i zagranicznych utworów. Teatr w Polsce zaczynał oddychać popaździernikową odwilżą. Irena Babel i kierownik literacki, Zbigniew Krawczykowski, decydowali o kształcie teatru do 1963. W końcu lat 50. i na początku 60. rozpoczął się okres odnowy Powszechnego. Przełomem była premiera WOJNY I POKOJU wg Lwa Tołstoja, w adaptacji Erwina Piscatora, Alfreda Neumanna i Guntrama Prüffera i reżyserii Ireny Babel (1957).
"Świetne recenzje, uznanie dla reżyserki i aktorów, publiczność zapełniająca widownię przez 243 wieczory, tego dotąd na Zamoyskiego nie było. I chociaż sukcesu na taką skalę nie udało się już Babel powtórzyć w kolejnych sześciu sezonach jej kierowania, to lata te uznać należy za przełomowe w historii praskiej sceny. Już ten pierwszy sezon, a zwłaszcza jego zwieńczenie, podniosły rangę Powszechnego na teatralnej mapie Warszawy i Polski." (Cezary Niedziółka "Powszechny 1945-1970" w: "Teatr Powszechny w Warszawie 1945-1975-1995", Warszawa 1995)
Babel sięgała po klasyczne dzieła i repertuar współczesny. W tym czasie powstały dobrze przyjęte: ZAKLINACZ DESZCZU N. Richarda Nascha (1958) i BERENIKA Jeana Racine'a (1962) w reżyserii Adama Hanuszkiewicza, KRÓL W KRAJU ROZKOSZY Franciszka Zabłockiego w reżyserii Wandy Laskowskiej (1960, przedstawienie grane w Teatrze na Wyspie w Łazienkach), EURYDYKA Jeana Anouilha w reżyserii Jacka Szczęka (1961). Grano też prapremiery dramatów polskich, m.in. SZACHY w reżyserii Jacka Szczęka - dramatyczny debiut Stanisława Grochowiaka (1962). W zespole Powszechnego pojawił się Tadeusz Janczar i Zofia Kucówna. Grała tu również Zofia Rysiówna, tworząc sugestywny duet z Hanuszkiewiczem w BERENICE i ZMARTWYCHWSTANIU wg Lwa Tołstoja w reżyserii Hanuszkiewcza (1961).
Właśnie Hanuszkiewcz, reżyser i aktor Powszechnego, który przez kilka ostatnich lat zyskał pozycję największego gwiazdora w zespole, objął w 1963 dyrekcję sceny przy Zamoyskiego. Hanuszkiewicz formował profil Powszechnego oparając się na wielkim repertuarze, głównie polskim. Jako reżyser, związany z Teatrem Telewizji od początku istnienia, odwoływał się w teatrze do formy widowisk telewizyjnych, tworząc żywe i kontrowersyjne inscenizacje. Najpierw WESELE Wyspiańskiego, rozgrywane w zawrotnym tempie, z pamiętnym Chochołem, który w interpretacji Hanuszkiewicza był postacią stworzoną ze zjaw aktu II (1963), potem ZBRODNIĘ I KARĘ wg Fiodora Dostojewskiego z użyciem m.in. projektorów wyświetlających na ekranie zakrwawione dłonie Raskolnikowa (1964), wreszcie ironicznego FANTAZEGO Juliusza Słowackiego z udziałem zespołu jazzowego (1967). Żywe spory o interpretację wywołały też spektakle KOLUMBOWIE, ROCZNIK 20 wg Romana Bratnego (1964) i PAN WOKULSKI wg LALKI Bolesława Prusa (1967).
Dyrekcja Hanuszkiewicza to czas najbardziej wyrazistego oblicza Teatru Powszechnego, utyskiwań krytyki i sukcesów frekwencyjnych. Hanuszkiewicz skupił wokół teatru najmłodsze pokolenie inteligencji i plejady gwiazd. W zespole aktorskim pracowali m.in. Iga Cembrzyńska, Emilia Krakowska, Mariusz Dmochowski, Gustaw Lutkiewicz i Daniel Olbrychski. W 1969 Hanuszkiewicz został dyrektorem Teatru Narodowego w Warszawie. Aktorzy Powszechnego i Narodowego stworzyli jeden zespół, którego występy odbywały się na scenie przy Zamoyskiego oraz w gmachu na Placu Teatralnym. Rok później budynek Teatru Powszechnego został zamknięty i poddany gruntownej przebudowie. W 1975 otworzono go ponownie. Nowym dyrektorem sceny został Zygmunt Hübner, wybitny reżyser i aktor, dyrektor m.in. Starego Teatru w Krakowie.
"Teatr Powszechny stawia sobie za cel nadrzędny realizację szeroko pojętego repertuaru współczesnego, który wyraża poglądy zespołu artystycznego Teatru na temat podstawowych problemów moralnych, społecznych i politycznych, jakie nurtują nasz kraj" - pisał Hübner. - "Teatr Powszechny wypowiada się w obronie wolności narodu i jego tradycji niepodległościowych, ideałów demokracji i poszanowania praw jednostki. Szczególną troską otacza dramaturgię polską, dbając o to, aby jej prezentacja sceniczna służyła w równej mierze polskiemu teatrowi i polskiej literaturze. Teatr Powszechny sięga po repertuar klasyczny, jeśli tylko utwór klasyczny stwarza możliwość wyrażania myśli społecznie ważnych, które nie znajdują właściwego odzwierciedlenia w dramacie współczesnym." ("Projekt deklaracji programowej Teatru Powszechnego" w: "Teatr Powszechny w Warszawie 1945-1975-1995", Warszawa 1995).
Pod kierunkiem Hübnera scena przy Zamoyskiego stała się w latach 1975-1989 jednym z najważniejszych miejsc na teatralnej mapie Polski. Hübner stworzył profil teatru nonkonformistycznego w treści, ale nie wprost politycznego, współczesnego w formie, ale dalekiego od eksperymentów i teatralnych mód. Znakiem firmowym teatru było aktorstwo. Hübner skupił wokół siebie takich wykonawców, jak: Mariusz Benoit, Ewa Dałkowska, Mirosława Dubrawska, Edmund Fetting, Janusz Gajos, Leszek Herdegen, Krystyna Janda, Jadwiga Jankowska-Cieślak, Elżbieta Kępińska, Kazimierz Kaczor, Gustaw Lutkiewicz, Olgierd Łukaszewicz, Władysław Kowalski, Piotr Machalica, Bronisław Pawlik, Franciszek Pieczka, Wojciech Pszoniak, Andrzej Szalawski, Anna Seniuk, Stanisław Zaczyk, Zbigniew Zapasiewicz, Jerzy Zelnik, Joanna Żółkowska. Wśród reżyserów znaleźli się m.in. Aleksander Bardini, Kazimierz Kutz, Andrzej Wajda, Lidia Zamkow oraz zaczynający karierę m.in. Piotr Cieślak, Waldemar Śmigasiewicz, Tomasz Zygadło.
Pierwszym przedstawieniem pod nową dyrekcją była SPRAWA DANTONA Stanisławy Przybyszewskiej w reżyserii Andrzeja Wajdy, z Wojciechem Pszoniakiem w roli Robespierre'a i Bronisławem Pawlikiem jako Dantonem (1975).
"Pierwsze przedstawienie miało być mocnym uderzeniem. Miało zapowiadać charakter teatru w jego dalszej działalności i z miejsca podbić widzów" - pisał August Grodzicki. - "(...) Trzeba było dobrze obmyślić wybór sztuki ważkiej - jak przystało na inaugurację - przez swój ciężar gatunkowy i zarazem atrakcyjny dla widzów przez żywą dla nich tematykę i frapujący kształt przedstawienia." ("Współczesny i myślący" w: "Teatr Powszechny w Warszawie")
Po sukcesie SPRAWY DANTONA Wajda przygotował jeszcze ROZMOWY Z KATEM wg Kazimierza Moczarskiego z udziałem Zygmunta Hübnera, Stanisława Zaczyka i Kazimierza Kaczora (1977), PANNĘ JULIĘ Augusta Strindberga z Krystyną Jandą w roli tytułowej i Mariuszem Benoit jako Jeanem (1988), LEKCJĘ POLSKIEGO Anny Bojarskiej z Tadeuszem Łomnickim w roli Tadeusza Kościuszki (1989). Prace reżyserskie Hübnera to przede wszystkim LOT NAD KUKUŁCZYM GNIAZDEM Dale'a Wassermana wg powieści Kena Kessey'a z wybitnymi rolami Wojciecha Pszoniaka i Franciszka Pieczki (1977), teatralna wersja historii szpitala dla obłąkanych, znana z amerykańskiej adaptacji filmowej.
"Przedstawienie w Teatrze Powszechnym jakby odcina się od tej legendy, Douglasów, Amerykanów, Nicholsonów i wielkiego rozgłosu samej sprawy. Jest takie jakby tamtego wcale nie było. I takie właśnie - powściągliwe i ubogie - wstrząsa." (Teresa Krzemień, "Kultura" 1977, nr 41)
Ponadto Hübner zrealizował m.in. SPISKOWCÓW wg powieści W OCZACH ZACHODU Josepha Conrada (1980), IWONĘ, KSIĘŻNICZKĘ BURGUNDA Witolda Gombrowicza (1983), Z ŻYCIA GLIST Pera Olova Enquista (1984), GARDEROBIANEGO Ronalda Harwooda (1986) i MEDEĘ Eurypidesa (1988). W repertuarze często pojawiała się literatura adaptowana specjalnie na scenę. Z tej materii powstawały spektakle odnoszące się do aktualnej sytuacji społecznej i politycznej, np. DONOSY RZECZYWISTOŚCI wg Mirona Białoszewskiego (reżyseria: Ryszard Major, 1976), CESARZ wg reporterskiej książki Ryszarda Kapuścińskiego (reżyseria: Jerzy Hutek, 1979), WSZYSTKIE SPEKTAKLE ZAREZERWOWANE na podstawie poezji m.in. Stanisława Barańczaka, Ryszarda Krynickiego, Adama Zagajewskiego (reżyseria: Elżbieta Bukowińska, 1981), czy NIKOFORMY wg Edwarda Redlińskiego (reżyseria: Piotr Cieślak, 1984) i PAN COGITO SZUKA RADY wg Zbigniewa Herberta (reżyseria: Zbigniew Zapasiewcz, 1984). Wśród współczesnej polskiej i obcej dramaturgii grano m.in. KOPCIUCHA Janusza Głowackiego w reżyserii Kazimierza Kutza (1980), ŁAWECZKĘ Aleksandra Gelmana w reżyserii Macieja Wojtyszki z Joanną Żółkowską i Januszem Gajosem, a także Vaclava Havla, Pera Olova Enquista, Johna Osborne'a. Ze starszej i nowszej klasyki m.in. BARBARZYŃCÓW Maksyma Gorkiego w reżyserii Aleksandra Bardiniego (1976), ZEMSTĘ Aleksandra Fredry w reżyserii Hübnera (1978; "Najśmieszniejsza 'Zemsta', jaką widziałem, być może najśmieszniejsza w ogóle w jej dziejach scenicznych, przy tym bardzo współczesna" - August Grodzicki "Współczesny i myślący" w: "Teatr Powszechny w Warszawie"), WROGA LUDU Henrika Ibsena w reżyserii Kazimierza Kutza (1979), ANTYGONĘ w transkrypcji z Sofoklesa autorstwa Helmuta Kajzara i w jego reżyserii (1982), UBU KRÓLA Alfreda Jarry w reżyserii Piotra Szulkina (1987).
W 1989, po śmierci Hübnera, dyrektorem artystycznym Teatru Powszechnego został Andrzej Wajda, a w następnym roku Maciej Wojtyszko. Po rezygnacji obu reżyserów, od 1991, dyrektorem artystycznym teatru jest Krzysztof Rudziński (od 1989 dyrektor naczelny). Rudziński z powodzeniem zastosował formułę teatru gwiazdorskiego. Publiczność chodziła na Piotra Machalicę i Krystynę Jandę w DWOJE NA HUŚTAWCE Williama Gibsona w reżyserii Andrzeja Wajdy (1990), TUTAM Bogusława Shaeffera w reżyserii Marka Sikory z Januszem Gajosem i Joanną Żółkowską (1992), WARIACJE GOLDBERGOWSKIE George'a Taboriego w reżyserii Rudolfa Zioły z Mariuszem Benoit i Władysławem Kowalskim (1994). Powstały monodramatyczne spektakle: MSZA ZA MIASTO ARRAS wg Andrzeja Szczypiorskiego z udziałem Janusza Gajosa (reż. Krzysztof Zaleski, 1994) i ...TYLKO UMRZEĆ Felixa Mitterera z Henrykiem Machalicą (reż. Artur Hofman, 1994). Krystyna Janda wystąpiła w SHIRLEY VALENTINE Willy Russella w reżyserii Macieja Wojtyszki (1990), KOBIECIE ZAWIEDZIONEJ Simone de Beauvoir w reżyserii Magdy Umer (1994). Była Lady Makbet w MAKBECIE Szekspira w reżyserii Mariusza Trelińskiego (1996) i Marią Callas w MARII CALLAS - LEKCJI ŚPIEWU Terrence'a McNally'ego w reżyserii Andrzeja Domalika (1997). Przebojami Powszechnego były także CZARNA KOMEDIA Petera Schaffera w reżyserii Marka Sikory (1994), Fredrowski spektakl Andrzeja Łapickiego ŚLUBY PANIEŃSKIE (1995), a wreszcie farsa CZEGO NIE WIDAĆ Michaela Frayna w reżyserii Juliusza Machulskiego (2003).
Na początku lat 90. zespół powiększyła grupa aktorów młodszego pokolenia, m.in. Jacek Braciak, Katarzyna Herman, Agnieszka Krukówna, Rafał Królikowski, Dorota Landowska, Edyta Olszówka, Sławomir Pacek, Tomasz Sapryk. Potem do zespołu dołączyli m.in. Paulina Holtz, Anna Moskal, Dominika Ostałowska, Szymon Bobrowski. W Powszechnym kontynuowali pracę reżyserzy współpracujący ze sceną w latach 80, m.in. Maciej Wojtyszko i Waldemar Śmigasiewcz (m.in. FERDYDURKE Witolda Gombrowicza, 1993). Wystawiał Jarosław Kilian (BALLADYNA Juliusza Słowackiego, 1994), Piotr Cieplak (m.in. KRÓL LEAR Szekspira, 2001), oraz Agnieszka Glińska (m.in. JORDAN Anny Reynolds i Moiry Buffini, 1996, TRZY SIOSTRY Antoniego Czechowa, 1998). Powszechny rozszerzył swój profil udostępniając scenę prywatnemu Teatrowi Montownia. Obecnie teatr wystawia klasyczne teksty XX-wiecznego dramatu. KTO SIĘ BOI VIRGINII WOLFF? Edwarda Albee'go (2002) przyciąga nazwiskami reżysera Władysława Pasikowskiego, Krystyny Jandy i Marka Kondrata. Równocześnie scena otwiera się na najnowszą dramaturgię i młodych artystów (PIASKOWNICA Michała Walczaka w reżyserii autora). Pojemna formuła Powszechnego to nieustanna próba tworzenia sceny, która ogarnia najważniejsze zjawiska współczesnego teatru repertuarowego, sceny pozostającej wiernej swojej długoletniej publiczności i równocześnie zabiegającej o młodą generację widzów.
| Michał Bujanowicz
czerwiec 2004 | |
ul. Jana Zamoyskiego 20
03-801 Warszawa
Tel: (+48 22) 818 00 01, 818 00 13
Fax: (+48 22) 818 00 46
WWW: www.powszechny.art.pl
