Jeden z najciekawszych teatrów powojennej Polski słynął zawsze ze świetnego aktorstwa i podejmowania ważnych tematów współczesnych. Jego historia odzwierciedla nie tylko koleje sztuki scenicznej ostatniego pięćdziesięciolecia, ale także losy polskiego społeczeństwa ostatnich kilkudziesięciu lat.
Warszawska scena powstała w 1949 jako Teatr Domu Wojska Polskiego. Mieściła się przy ulicy Królewskiej. W swojej dzisiejszej siedzibie - Pałacu Kultury i Nauki, działa od 1955, od 1957 pod szyldem Teatru Dramatycznego. Pierwszym dyrektorem Teatru Dramatycznego był Marian Meller (1955-1962), który wcześniej sprawował tę funkcję w Teatrze Domu Wojska Polskiego. W kierownictwie artystycznym znalazł się m.in. Jan Świderski, kierownikami literackimi teatru byli w tym okresie m.in.: Konstanty Puzyna i Stanisław Marczak-Oborski.
Profil teatru z pierwszych sezonów działalności Konstanty Puzyna określał jako "teatr antywerystyczny, widowiskowy, intelektualny, polityczny." ("Pamiętnik Teatralny" 1965, z. 3-4)
Warszawska scena świetnie odnalazła się w czasie październikowej odwilży, jej twórcy sięgali po ambitny, europejski repertuar oraz nowe sztuki polskie. Na przełomie lat 50. i 60. teatr stał się jednym z głównych ośrodków scenicznych w kraju. W repertuarze znalazły się pozycje reżyserowane przez Ludwika René, m.in.: KRZESŁA Eugene'a Ionesco (1957) oraz WIZYTA STARSZEJ PANI Fredricha Dürrenmatta (1958) - dramaturga, który stał się autorem często wystawianym na scenie Dramatycznego. W latach 1957-1967 odbyło się osiem premier szwajcarskiego pisarza. Ważnymi wydarzeniami były prapremiery polskich dramatów. IWONĘ, KSIĘŻNICZKĘ BURGUNDA Witolda Gombrowicza reżyserowała Halina Mikołajska (1957), w roli tytułowej wystąpiła Barbara Krafftówna: "(...) była doskonała; limfatyczna, przewrotna i tak drażniąca, że sam miałem ochotę ją zabić." - pisał Jan Kott ("Przegląd Kulturalny" 1958, nr 2)
Jan Świderski przygotował POLICJĘ Sławomira Mrożka (1958), a Wanda Laskowska KARTOTEKĘ (1960) - pierwszy dramat Tadeusza Różewicza. Teatr Dramatyczny nazywano w tym czasie najbardziej współczesnym teatrem w Warszawie. Gdy grano w nim klasykę, również starano się nadać jej piętno ówczesnej wrażliwości. Tak było m.in.: z KRÓLEM EDYPEM Sofoklesa w reżyserii Ludwika René (1961) w nowym przekładzie prozą Stanisława Dygata i Gustawem Holoubkiem w roli głównej - "aktorem najbardziej nowoczesnym ze współczesnych". (Maria Czanerle, "Teatr" 1961, nr 14)
Teatr Dramatyczny był w tamtym czasie miejscem pracy wybitnych indywidualności. W zespole działali tacy reżyserzy jak: Jan Kosiński, Wanda Laskowska, Ludwik René, Jan Świderski, w latach 1959-1963 wystawiał w Dramatycznym Konrad Swinarski, który wyreżyserował tu cztery sztuki, na czele z FRANKIEM V Dürrenmatta (1962). Wśród scenografów znaleźli się: Władysław Daszewski, Jan Kosiński, Andrzej Sadowski, Ewa Starowieyska, Józef Szajna. Zespół aktorski tworzyli m.in.: Aleksander Dzwonkowski, Ignacy Gogolewski, Wiesław Gołas, Ryszarda Hanin, Gustaw Holoubek, Barbara Krafftówna, Halina Mikołajska, Józef Para, Zofia Rysiówna i Witold Skaruch.
W kolejnych latach teatr prowadzili Jan Świderski (1963-1966), Andrzej Szczepkowski (1966-1968) oraz Jan Bratkowski (1968-1972).
"Repertuar na pozór utrzymywał się na dawnych podstawach z naciskiem na współczesność: ci sami zadomowieni już autorzy pomnożeni o nowych (Ghelderode, Arrabal, Frisch, dramaturdzy z Ameryki Łacińskiej), trochę klasyki również poszerzonej o obszar języka hiszpańskiego (Cervantes) Jednakże w wyborze sztuk i ich inscenizacjach trudno było dopatrzeć się jakieś linii przewodniej poza cennym zresztą przyswajaniem nowości" - pisał August Grodzick i - "Teatr Dramatyczny zamazywał własne oblicze artystyczne, tracił siły 'zaangażowania'." ("Teatr Dramatyczny M. St. Warszawy 1957-1987", Warszawa 1987)
Ale również i w tym okresie powstało kilka interesujących przedstawień: pozbawiony mistycyzmu KSIĄDZ MAREK Juliusza Słowackiego w reżyserii Adama Hanuszkiewicza (1963), FIZYCY Dürrenmatta (1963) i KRONIKI KRÓLEWSKIE Stanisława Wyspiańskiego w reżyserii Ludwika René (1968) oraz NA CZWORAKACH Tadeusza Różewicza w reżyserii Jerzego Jarockiego (1972).
W latach 1972-1983 dyrektorem Teatru Dramatycznego był Gustaw Holoubek. Jego ambicją było stworzenie teatru, który stałby się nieoficjalną sceną narodową. W związku z tym na afiszu pojawiało się wiele klasycznych dzieł światowych oraz polskich, w tym polscy klasycy XX w.: Witold Gombrowicz, Sławomir Mrożek, Jerzy Zawieyski. Wyróżnikiem teatru był bardzo mocny skład aktorski. Obok wybitnych aktorów od lat związanych ze sceną Dramatycznego i tych, którzy pojawili się w teatrze w drugiej połowie lat 60., do zespołu aktorskiego trafili m. in.: Ryszard Pietruski, Danuta Szaflarska, Mieczysław Voit, Zbigniew Zapasiewicz, Magdalena Zawadzka. Objawiła się grupa aktorów młodszej generacji, m.in.: Piotr Fronczewski, Jadwiga Jankowska-Cieślak, Marek Kondrat, Karol Strasburger. Ważnymi pozycjami repertuarowymi stały się m.in.: WARIACJE według Antoniego Czechowa w inscenizacji Jerzego Grzegorzewskiego (1977), NOC LISTOPADOWA Wyspiańskiego (1978) i OPERETKA Gombrowicza (1980) w reżyserii Macieja Prusa. Ogromnym sukcesem warszawskiej sceny okazał się KUBUŚ FATALISTA I JEGO PAN według Denisa Diderota (1976) w reżyserii Witolda Zatorskiego, wielka teatralna zabawa przez wiele miesięcy ściągająca do teatru komplety publiczności.
W latach 70. z teatrem stale współpracował Jerzy Jarocki. Po NA CZWORAKACH, w 1974 zrealizował ŚLUB i była to prapremiera dramatu Gombrowicza na scenie zawodowej.
"Przedstawienie klarowne, czyste, konsekwentne" - pisała o inscenizacji Zofia Jasińska ("Tygodnik Powszechny" 1974, nr 20).
Henryka zagrał Piotr Fronczewski.
"(...) uznanie trzeba tu wyrazić nie tylko dla sprawności technicznej aktora, ale przede wszystkim dla jego inteligencji. Udało mu się bowiem unaocznić ów najistotniejszy u Gombrowicza proces nieustannego stwarzania siebie i innych, stwarzania sytuacji, które następnie deformują jego samego." (Andrzej Władysław Kral, "Teatr" 1974, nr 11)
Następnie Jarocki wyreżyserował RZEŹNIĘ Mrożka (1975) i KRÓLA LEARA Szekspira (1977) z Holoubkiem w roli tytułowej:
"(...) Lear jakiego pokazuje Holoubek zostanie na pewno w historii szekspirowskich spektakli na polskiej scenie" - notował po przedstawieniu Jan Kłossowicz. ("Literatura" 1977, nr 21)
Jarocki kolejny raz sięgnął po dramat Mrożka - PIESZO (1981), wyreżyserował również MORD W KATEDRZE Thomasa Stearnsa Eliota (1983) - spektakle, które wywołały głośny rezonans trafiając swoją wymową w gorący czas "Solidarności" i stanu wojennego.
Z zemsty za środowiskowy bojkot telewizji po 13 grudnia władze usunęły Holoubka z teatru, wraz z nim odeszła większość aktorów. Teatr objął na krótko Mieczysław Marszycki (1983), po nim Jan Paweł Gawlik (1983-1985), a następnie Marek Okopiński (1985-1987). Nadszedł czas drastycznego obniżenia poziomu artystycznego sceny, której dodatkowym problemem było działanie pod wspólną administracją z powołanym przez władze w 1982 Teatrem Rzeczpospolitej - instytucją organizującą gościnne występy teatrów polskich i zagranicznych w stolicy oraz wyjazdy zespołów warszawskich do innych miast. W 1987 dyrektorem teatru został Zbigniew Zapasiewicz - członek "legendarnego" zespoły Dramatycznego, który chciał odbudować prestiż sceny, doprowadzić do powrotu najwybitniejszych indywidualności na warszawską scenę, angażować wybitnych artystów i pozyskiwać najbardziej utalentowanych absolwentów PWST. Za jego kadencji wydarzeniem była kreacja Tadeusza Łomnickiego w JA, FEUERBACH Tankreda Dorsta w reżyserii Andrzeja Łapickiego (1988), z kolei prapremiera CARA MIKOŁAJA Tadeusza Słobodzianka w reżyserii Macieja Prusa (1988) okazała się już przedsięwzięciem ponad miarę teatru. Po trzech latach starań Zapasiewicz pożegnał się z Teatrem Dramatycznym.
W 1990 na jego miejsce przyszedł Maciej Prus. Spokojną pracę uniemożliwiał jednak konflikt z firmą Batax - producentem przebojowego musicalu METRO Janusza Józefowicza i Janusza Stokłosy granego na deskach Dramatycznego. W tym czasie Prus zrealizował chłodno przyjętą NIE-BOSKĄ KOMEDIĘ Zygmunta Krasińskiego (1991) i ciekawych SZEWCÓW Witkacego (1991), później WYZWOLENIE Stanisława Wyspiańskiego (1992) i KORDIANA Słowackiego (1993). Andrzej Domalik przygotował MEWĘ Antoniego Czechowa (1991) oraz HAMLETA Szekspira (1992). Jednak żadne z tych zakrojonych na wielką skalę przedstawień nie okazało się wydarzeniem.
Po zażeganiu konfliktu z Bataxem i objęciu artystycznej dyrekcji przez Piotra Cieślaka (1993) Teatr Dramatyczny powrócił na prostą. Linię programową teatru zaczęła wyznaczać tradycja połączona ze współczesnymi prądami. Współpraca z Antonim Liberą zaowocowała serią świetnych przedstawień Becketowskich: SZCZĘŚLIWYMI DNIAMI z kreacją Maji Komorowskiej (1995), CZEKAJĄC NA GODOTA (1996) i KOŃCÓWKĄ (1997). W teatrze pojawili się najciekawsi reżyserzy młodego pokolenia. Swój autorski teatr prezentował Piotr Cieplak wystawiając HISTORYJĘ O CHWALEBNYM ZMARTWYCHWSTANIU PAŃSKIM Mikołaja z Wilkowiecka (1994), WYPRAWY KRZYŻOWE według Mirona Białoszewskiego (1995) oraz PTASZKA ZIELONOPIÓREGO Carlo Gozziego (1997). Krzysztof Warlikowski wyreżyserował POSKROMIENIE ZŁOŚNICY Szekspira (1997), a Grzegorz Jarzyna skandalizujące NIEZIDENTYFIKOWANE SZCZĄTKI LUDZKIE I PRAWDZIWĄ NATURĘ MIŁOŚCI Brada Frasera (1998). Z teatrem współpracuje Krystian Lupa, który zrealizował tutaj POWRÓT ODYSA Wyspiańskiego (1999) i AUSLÖSCHUNG/WYMAZYWANIE według Thomasa Bernharda (2001). W latach 90. wokół teatru skupiła się grupa interesujących aktorów, m.in.: Mariusz Bonaszewski, Piotr Bajor, Marcin Dorociński, Adam Ferency, Jolanta Fraszyńska, Agata Kulesza, Małgorzata Kożuchowska, Sławomir Orzechowski, Piotr Sikba, Grażyna Wolszczak, Wojciech Wysocki.
W latach 1965-1981 w Teatrze Dramatycznym co roku odbywały się Warszawskie Spotkania Teatralne, wznowione później w 1987 i przejęte organizacyjnie przez Teatr Rzeczypospolitej. Od 2002 teatr jest organizatorem międzynarodowego Festiwalu Festiwali Teatralnych SPOTKANIA, a od 2008 - Międzynarodowego Festiwalu Teatralnego WARSZAWA CENTRALNA 2008, odbywającego się w cyklu dwuletnim.
Monika Mokrzycka-Pokora
lipiec 2003
Teatr Dramatyczny m.st. Warszawy im. Gustawa Holoubka
pl. Defilad 1 (Pałac Kultury i Nauki)
00-901 Warszawa
tel. 22 826 21 54
tel./fax: 48 22 826 21 54
strona internetowa: www.teatrdramatyczny.pl
