Jeden z najstarszych teatrów w Polsce. Od lat 50-tych miejsce głośnych, nowatorskich inscenizacji. W 1991 roku uzyskał status prawny sceny narodowej
Powstał w 1781 roku z inicjatywy Mateusza Witkowskiego - aktora warszawskiego. Początkowo nie miał stałej siedziby, przedstawienia obywały się w Pałacu Spiskim.
W 1799 roku nowy antreprener - Jacek Kluszewski znalazł dla teatru stałe miejsce. Był to budynek u zbiegu Placu Szczepańskiego i ulicy Jagiellońskiej. Teatr mieści się tam do dzisiaj. Jacek Kluszewski, obok popieranych przez władze spektakli niemieckich, grał również przedstawienia polskie. Stworzył teatr o charakterze narodowym. Od lat 20-tych XIX wieku teatr wyjeżdżał na występy gościnne - między innymi do Poznania i Wrocławia.
W 1843 roku dyrekcję teatru objął Hilary Meciszewski - krytyk, znakomicie orientujący się w teatrze europejskim. Zadbał on o odpowiedni poziom repertuaru, wprowadził na deski Krakowa dramat romantyczny, próbował zmodernizować grę aktorską.
Najsłynniejsza dyrekcja teatru krakowskiego w XIX wieku przypada na lata 1866-1885. Sceną kierował wówczas Stanisław Koźmian, który z rozwagą i pieczołowitością budował repertuar. Wystawiał klasykę polską i polski dramat współczesny. Zagrał wszystkie utwory Słowackiego, z dramatów Mickiewicza jedynie "Konfederatów barskich", większość sztuk Fredry. Wystawił "Odprawę posłów greckich" Kochanowskiego. Na deskach teatru krakowskiego można było również zobaczyć komedie Zabłockiego i Bogusławskiego. Tutaj debiutował Bałucki i Anczyc. Osobne miejsce w repertuarze zajmowała dramaturgia europejska, też zarówno klasyka, jak i sztuki współczesne. Koźmian wystawił 18 utworów Szekspira, w tym jego komedie - między innymi "Sen nocy letniej", "Wieczór Trzech Króli", "Jak Wam się podoba", pierwszy raz zagrane wtedy po polsku. Grał autorów niemieckich. Wystawił między innymi "Fausta" Goethego, "Dziewicę Orleańską" i "Zbójców" Schillera. Koźmian w historii teatru polskiego znany jest jako twórca tzw. "krakowskiej szkoły". Pojęcie to odnosiło się do metody twórczej teatru, w którym wprawdzie rutynowe premiery dawane były co tydzień, ale w przypadku sztuk ważniejszych poprzedzano je analitycznymi próbami, opracowywano starannie pod względem scenicznym oraz gry aktorskiej. Zasięgano opinii profesorów Uniwersytetu, studiowano w Bibliotece Jagiellońskiej wzory kostiumów z różnych epok. Najbardziej zauważalnym wyznacznikiem szkoły krakowskiej Koźmiana była gra aktorska. Cechował ją umiar, elementy zespołowości, unikanie łatwych efektów i w ogóle dążenie do tzw. prawdy życiowej: w ruchu, geście, w dykcji." (E. Orzechowski, "Stary Teatr w Krakowie"). Zespół teatru krakowskiego tworzyli wybitni aktorzy: Helena Modrzejewska, Antonina Hoffmann, Feliks Benda, Bolesław Ładnowski, Bolesław Leszczyński, Wincenty Rapacki.
W 1893 roku teatr właściwie przestał istnieć. W tym czasie otwarto bowiem nowy gmach teatralny w Krakowie przy placu Św. Ducha (dzisiejszy Teatr im. Słowackiego). W budynku przy placu Szczepańskim odbywały się tylko okolicznościowe przedstawienia. Na przełomie lat 20-tych i 30-tych mieściła się tam Miejska Szkoła Dramatyczna. Budynek był dwukrotnie przebudowywany, na początku XX wieku i ponownie w latach 40-tych, w czasie okupacji został zmodernizowany przez Niemców.
Stary Teatr odrodził się w 1945 roku. Pierwszym dyrektorem został Jerzy Ronard Bujański, a kierownikiem artystycznym Andrzej Pronaszko. Teatr rozpoczął swoją działalność prapremierą sztuki Zawieyskiego "Mąż doskonały" w opracowaniu scenicznym Jerzego Ronarda Bujańskiego. W budynku przy placu Szczepańskim zebrał się bardzo dobry zespół aktorski, wielu aktorów przeszło przez szkołę "Reduty" Juliusza Osterwy. Do zespołu weszli między innymi: Helena Chaniecka, Halina Gallowa, Jan Ciecierski, Janusz Warnecki, Zofia Małynicz, Maria Dulęba, Eugeniusz Fulde, Mieczysława Ćwiklińska, Igor Śmiałowski i młodzi: Danuta Szaflarska, Gustaw Holoubek. Tutaj debiutował Tadeusz Łomnicki. Poziom gry aktorskiej utrzymywał się na bardzo wysokim poziomie, powoli zaczęto wówczas budować, później już emblematyczne dla Starego Teatru, poczucie zespołowej odpowiedzialności za dokonania artystyczne. Z teatrem współpracował Tadeusz Kantor, który pokazał tutaj "Powrót Odysa" według Wyspiańskiego - przedstawienie zrealizowane jeszcze podczas okupacji. Kantor przygotował również scenografię do "Cyda" Corneille'a (1945) w reżyserii Jerzego Ronarda Bujańskiego, pokazanego na dziedzińcu Biblioteki Jagiellońskiej.
W sezonie 1946/1947 wszystkie teatry krakowskie zostały połączone pod wspólnym szyldem Miejskich Teatrów Dramatycznych (potem Państwowych Teatrów Dramatycznych) i zaczęły funkcjonować pod dyrekcją Teatru im. Słowackiego. Dyrektorami tego "kombinatu" byli kolejno: Juliusz Osterwa, Bronisław Dąbrowski, Henryk Szletyński. Staremu Teatrowi odgórnie narzucono repertuar współczesny. Klasykę mógł wystawiać Teatr im. Słowackiego. Ten sztuczny podział utrzymano aż do 1954 roku. Nie był to szczęśliwy okres dla teatru. Po usankcjonowaniu przez władze doktryny realizmu socjalistycznego, w Starym Teatrze grano tzw. sztuki produkcyjne. Wyjątek stanowiła tutaj prapremiera "Niemców" Kruczkowskiego (1949) w reżyserii Bronisława Dąbrowskiego. Wyjałowienie repertuaru współczesnego spowodowało, że sięgnięto jednak po klasykę. Grano Kleista, Lesage'a, Goldoniego, Musseta, z Moliera jedynie "Improwizację w Wersalu", "Uczone białogłowy", "Grzegorza Dyndałę". Oczywiście wybór repertuaru ograniczony był względami cenzuralnymi. W 1950 roku Władysław Krzemiński wyreżyserował "Psa ogrodnika" Lope de Vegi. Ponad 200 razy powtórzono "Moralność pani Dulskiej" Zapolskiej (1949) w reżyserii Romana Niewiarowicza.
W 1954 roku krakowskie przedsiębiorstwo teatralne rozpadło się, a dyrekcję Starego Teatru objął Władysław Krzemiński. Jeszcze w tym samym roku nowym dyrektorem został Roman Zawistowski, sprawował tę funkcję do 1957 roku, kiedy na swoje poprzednie stanowisko powrócił Krzemiński. Od 1954 roku teatr dysponował już drugą scenę przy ulicy Starowiślnej, gdzie mieścił się Teatr Poezji, w 1957 roku przemianowany na Teatr Kameralny. W 1956 roku teatrowi nadano imię Heleny Modrzejewskiej. Powoli zaczęto odchodzić od repertuaru realistycznego. W 1954 roku wystawiono "Wiśniowy sad" Czechowa w reżyserii Krzemińskiego i "Noce narodowe" Brandstaettera w reżyserii Romana Niewiarowicza. Krzemiński chciał grać, jak mówił:
"repertuar polski i obcy. Stary Teatr powinien pokazać, co najciekawszego dzieje się na świecie. I klasyka, oderwana od tradycyjnego schematu, przewartościowana myślą inscenizatorów. " (E. Orzechowski, "Stary Teatr w Krakowie").
Wystawiał Shawa, Ibsena, nowy dramat amerykański: Williamsa, Millera, O'Neila. Sięgał po współczesne utwory europejskie, takich autorów jak: Camus, Brecht, Frisch, Lorca, Ionesco, Pirandello oraz polskie: Mrożka, Kruczkowskiego, Broszkiewicza. W czasie odwilży Zawistowski wyreżyserował pamiętnego "Hamleta" (1956) z Leszkiem Herdegenem w roli głównej. Obok Szekspira na afiszu teatralnym pojawiły się kolejne nazwiska klasyków: Eurypidesa i Corneille'a. Jednym z najlepszych i najodważniejszych reżyserów Starego Teatru była wówczas Lidia Zamkow-Słomczyńska, która zrealizowała między innymi "Sen" Dostojewskiego(1963) i "Kaligulę" Camusa (1963). Brała na warsztat także Czechowa, Gorkiego, Brechta i Mrożka. Krzemiński zaangażował Jerzego Jarockiego, który wyreżyserował znakomite spektakle: "Orfeusza w wężowej skórze" Williamsa (1962), "Fizyków" Dürrenmatta (1963), "Dziewięciu bez winy" Lenza (1963). W Starym Teatrze nie zabrakło też miejsca dla starych mistrzów, pracował tu Jerzy Kreczmar i Bohdan Korzeniewski. Sukcesy artystyczne teatru współtworzyli scenografowie: Tadeusz Kantor,, Andrzej Pronaszko, Wojciech Krakowski, Andrzej Majewski, Jerzy Skarżyński i autor muzyki Zygmunt Konieczny.
W 1963 roku Władysław Krzemiński został odwołany z funkcji dyrektora. Teatr przeszedł w ręce Zygmunta Hübnera, który kontynuował pracę nad rozwojem teatru artystycznego. Zasady kształtowania repertuaru zasadniczo się nie zmieniły. Wystawiano dramaturgię współczesną i klasykę poddaną reinterpretacji. Zmierzono się także twórczo z wielkim dramatem narodowym. Dyrekcję Hübnera otworzyły 3 ważne premiery: "Wesele" Wyspiańskiego (1963) w reżyserii Andrzeja Wajdy, "Matka" Witkacego (1964) w reżyserii Jerzego Jarockiego i "Sposób bycia" Brandysa (1964) w reżyserii Hübnera i Jerzego Nowaka. W 1964 roku Hübner zaangażował Konrada Swinarskiego, który obok Jerzego Jarockiego, Józefa Szajny, Bogdana Hussakowskiego, był odtąd na stałe związany z teatrem.
"Współpraca ze Starym Teatrem umożliwiła Swinarskiemu stworzenie jego wersji teatru romantycznego, zmierzenie się z dramatem narodowym w sposób jaskrawo polemiczny wobec tradycji i filologicznej i inscenizacyjnej." (E. Wysińska, "Stary Teatr im. Modrzejewskiej. 1963-1973").
Reżyser zrealizował tutaj "Nie-Boską komedię" Krasińskiego (1965), "Woyzecka" Büchnera (1966), "Fantazego" Słowackiego (1967), "Sędziów" i "Klątwę" Wyspińskiego (1968). Swoją pracę kontynuował Jarocki, powstały jego świetne realizacje: "Wyszedł z domu" Różewicza (1965), "Tanga" Mrożka (1965), "Zmierzchu" Babla (1966), "Mojej córeczki" Różewicza (1968). Kolejnym szczytowym osiągnięciem teatru był "Mizantrop" Moliera (1966) w reżyserii Hőbnera. Józef Szajna zaprezentował autorską, plastyczną interpretację Witkacego, realizując przedstawienie, na które składały się dwa dramaty "Oni" i "Nowe wyzwolenie" (1967). Bogdan Hussakowski interesował się przede wszystkim współczesną tragedią. Powstały spektakle na podstawie "Trojanek" Eurypidesa w adaptacji Sartre'a (1967), "Yermy" Lorki (1967). Hübner zbudował teatr wybitnych reżyserów, którzy posługiwali się odmiennymi środkami teatralnego wyrazu, tworzyli odrębny teatr, jednak ich postawy zbliżały się. Hübner mówił:
"Chciałbym zwrócić uwagę na jeden fakt, pozornie mało znaczący - Swinarski, Jarocki i ja należymy niemal do tego samego rocznika. Nic zatem dziwnego, że reprezentujemy poglądy określonego pokolenia. Pamiętamy wojnę, ale dojrzewaliśmy już w Polsce Ludowej. Nie pozostaje to bez wpływu na oblicze ideowe i artystyczne Starego Teatru." ("Zygmunt Hübner o Starym Teatrze w Krakowie", "Trybuna Ludu" 23 kwietnia 1967).
W 1969 roku cenzura zdjęła z afisza przedstawienie "Kurdesza" Brylla Równocześnie wstrzymano także premierę "Paternoster" Kajzara. Hübner złożył rezygnację.
W 1970 roku dyrekcję świetnego już wówczas, stabilnego teatru ze zgranym zespołem objął Jan Paweł Gawlik. Jarockiemu i Swinarskiemu pozostawił maksimum swobody. Jarocki nadal pracował nad Witakcym. Zrealizował "Szewców" (1971) i kolejną wersję "Matki" (1972). Wyreżyserował "Proces" Kafki (1973) i "Wiśniowy sad" Czechowa (1975). Swinarski podejmował zagadnienia społeczne, reżyserując "Dziady" Mickiewicza (1973) i "Wyzwolenie" Wyspiańskiego (1974). Reżyserował Szekspira: "Sen nocy letniej" (1970) i "Wszystko dobre, co się dobrze kończy" (1971). Pracę nad Hamletem przerwała jego tragiczna śmierć w katastrofie lotniczej w 1975 roku. Z teatrem systematycznie współpracował Andrzej Wajda, który przygotował między innymi "Biesy" Dostojewskiego w adaptacji Camusa (1971) oraz "Noc listopadową" Wyspiańskiego (1974). Do Dostojewskiego Wajda powrócił jeszcze w 1977 roku, realizując "Nastazję Filipownę" według "Idioty". Na scenie teatru krakowskiego pojawili się nowi autorzy polscy: Rymkiewicz, Łubieński, Iredyński, Grochowiak oraz nowe sztuki Mrożka.
Lata 70-te to także okres sukcesów zagranicznych teatru, który brał trzykrotnie udział w festiwalu World Trade Season w Londynie. "Wyzwolenie" zdobyło nagrodę BITEF w Belgradzie. "Biesy" pokazano w Londynie, Zurychu i Berlinie. W teatrze pojawili się nowi reżyserzy: Maciej Prus, Jerzy Grzegorzewski, który wyreżyserował "Wesele" Wyspiańskiego (1977) i "Dziesięć portretów z czajką w tle" wg Czechowa (1979) oraz Krystian Lupa realizujący "Iwonę", "Księżniczkę Burgunda" Gombrowicza (1978). Dwóch reżyserów Starego teatru zaprezentowało wielogodzinne widowiska. Wajda wyreżyserował "Z biegiem lat z biegiem dni" (1978, scenariusz J. Olczak-Ronikier). Jarocki zrealizował "Sen o bezgrzesznej" według Żeromskiego (1979). Znakiem rozpoznawczym Starego Teatru był nie tylko zintegrowany, rozumiejący się zespół aktorski, ale także grono scenografów i muzyków współtworzących inscenizacje. Muzykę komponowali: Zygmunt Konieczny i Stanisław Radwan. Scenografię projektowali: Lidia Minticz, Wojciech Krakowski, Kazimierz Wiśniak, Krystyna Zachwatowicz, Lidia i Jerzy Skarżyńscy. Coraz większe uznanie zyskiwali aktorzy: Ewa Lassek, Zofia Niwińska, Mirosława Dubrawska, Izabela Olszewska, Jerzy Bińczycki, Jerzy Nowak, Wojciech Pszoniak, Wiktor Sadecki, Anna Polony, Anna Seniuk, Jan Nowicki, Franciszek Pieczka, Marek Walczewski, Kazimierz Kaczor, Teresa Budzisz-Krzyżanowska, Tadeusz Huk, Elżbieta Karkoszka, Edward Lubaszenko, Jerzy Trela, Anna Dymna, Mieczysław Grąbka, Leszek Piskorz, Jerzy Radziwiłowicz, Jerzy Stuhr, Joanna Żółkowska.
W 1980 roku pod naciskiem zespołu z funkcji dyrektora zrezygnował Jan Paweł Gawlik. Zespół aktorski wybrał na to stanowisko Stanisława Radwana, za którego dyrekcji zostało otwarte Muzeum Starego Teatru (1985). W czasie stanu wojennego twórcy teatru mieli możliwość dość swobodnego wypowiadania się. Jarocki wystawił wówczas w Katedrze Wawelskiej "Mord w katedrze" Eliota (1982) oraz "Życie snem" Calderona (1983). Do zespołu reżyserskiego doszedł Tadeusz Bradecki, który zadebiutował na nowo otwartej scenie przy Sławkowskiej przedstawieniem "Biednych ludzi" według Dostojewskiego (1983). Do Dostojewskiego powrócił kolejny już raz Andrzej Wajda, wystawiając "Zbrodnię i karę" (1984). Wcześniej na deskach teatru krakowskiego powieść tę inscenizował Maciej Prus (1977). Wajda reżyserował ponadto klasykę, wystawił "Hamleta" Szekspira (1981) i "Antygonę" Sofoklesa (1984). Doskonałe przedstawienia operujące niezwykłą głębią przeżycia aktorskiego zrealizował Krystian Lupa. Wyreżyserował "Powrót Odysa" Wyspiańskiego (1981), "Marzycieli" Musila (1988), "Braci Karamazow" Dostojewskiego (1990). Rudolf Zioło - reżyser młodszego pokolenia zrealizował "Republikę marzeń" według prozy Schulza (1987) i przedstawienie idące pod prąd teatralnym konwencjom: "Księżniczkę Turandot" Gozziego (1990). W 1985 roku swój monodram "Konstabrasistę" Süskinda pokazał Jerzy Stuhr. W latach 80-tych w Starym Teatrze realizowali spektakle także uznani reżyserzy zagraniczni, między innymi Giovanni Pampiglione, który wystawił "Łgarza" Goldoniego (1981).
W 1990 roku dyrekcję teatru objął Tadeusz Bradecki. W tym samym roku odbyła się premiera wzorcowego przedstawienia "Ślubu" Gombrowicza w reżyserii Jarockiego ze scenografią Jerzego Juka-Kowarskiego. Wajda wystawił "Wesele" Wyspiańskiego (1991), Grzegorzewski "Śmierci Iwana Iljicza" według Tołstoja. Lupa pogłębiał studia nad autorami austriackimi. Zrealizował: "Malte albo Tryptyk marnotrawnego syna" według Rilkego (1991), "Kalkwerk" Bernharda (1992), "Lunatyków - esch, czyli anarchia" Broscha (1996). Grzegorzewski dokonywał daleko idących ingerencji w wystawiane teksty, które zaowocowały bardzo ciekawymi, autorskimi przedstawieniami: "Tak zwaną ludzkością w obłędzie" według Witkacego (1992) i "Dziadami - dwanaście improwizacji" według Mickiewicza (1995). Jarocki także przygotował autorski scenariusz według Witkiewicza - GRZEBANIE (1995).
Od 1992 roku w teatrze odbywają się spotkania z wybitnymi światowymi twórcami kultury w cyklu Goście Starego Teatru, którymi byli między innymi Peter Brook, Robert Ciulli, Czesław Miłosz, Luca Ronconi, Giorgio Strehler, Robert Wilson, Georges Lavaudant.
W 1994 roku Stary Teatr został przyjęty do prestiżowej Unii Teatrów Europy. W 1996 V festiwal UTE odbywał się w Krakowie pod patronatem Starego Teatru.
W latach 1997 - 1998 dyrektorem teatru była Krystyna Meissner, zastąpił ją Jerzy Bińczycki. Dyrekcję wybitnego aktora przerwała jego nagła śmierć. Od 1998 roku dyrektorem naczelnym jest Ryszard Skrzypczak. W latach 1998-2002 funkcję dyrektora artystycznego sprawował Jerzy Koenig. W 2002 roku zastąpił go Mikołaj Grabowski.
W drugiej połowie lat 90-tych odbyło się kilka ważnych premier. Jerzy Jarocki przygotował "Fausta" Goethego (1997) w nowym przekładzie Jacka Burasa. Niedawno zrealizował "Trzeci akt" według "Szewców" Witkacego (2002). Krystian Lupa wystawił "Rodzeństwo" Bernharda (1996), drugą część "Lunatyków - Huguneau, czyli rzeczywistość" Brocha (1998). Zmierzył się także z "Mistrzem i Małgorzatą" Bułhakowa (2002). W teatrze reżyserują także twórcy młodego pokolenia. Horst Leszczuk (Grzegorz Jarzyna) wystawił tu "Iwonę, księżniczkę Burgunda" Gombrowicza (1997), Remigiusz Brzyk "Wisniowy sad" Czechowa (2001) i ostatnio "Cara Mikołaja" Słobodzianka (2002).
Monika Mokrzycka-Pokora
styczeń 2003
Narodowy Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie
ul. Jagiellońska 5
31-010 Kraków
Tel: (+48 12) 421 29 77
Fax: (+48 12) 421 33 53
WWW: www.stary-teatr.krakow.pl
Email: sekretariat@stary-teatr
aktualizacja: maj 2016
