Głównym tematem filmowej trylogii Yael Bartany, w skład której wchodzą prace "Mary koszmary" (2007), "Mur i wieża" (2009) i "Zamach" (2011), jest działalność Ruchu Odrodzenia Żydowskiego w Polsce - stworzonego przez artystkę ruchu politycznego stawiającego sobie za cel powrót ponad trzech milionów Żydów do ojczyzny ich przodków.
W "Marach koszmarach" - pierwszej część trylogii - młody aktywista, grany przez Sławomira Sierakowskiego (założyciela i redaktora naczelnego "Krytyki Politycznej"), wygłasza przemówienie na pustym Stadionie Dziesięciolecia. Wzywa trzy miliony Żydów do powrotu do Polski. Odwołując się do modelu i estetyki filmów propagandowych z czasów ostatniej wojny, film porusza zagadnienia antysemityzmu i ksenofobii we współczesnej Polsce, tęsknoty za żydowską przeszłością wśród liberalnej polskiej inteligencji, przywołuje także syjonistyczne marzenia o powrocie do Izraela.
- To bardzo uniwersalna historia; podobnie, jako rodzaj społecznego laboratorium, traktowałam we wcześniejszych pracach Izrael, zawsze przyjmując perspektywę przybysza. To mechanizmy i sytuacje, które można zaobserwować na całym świecie. Moje ostatnie prace nie są tylko opowieścią o dwóch nacjach - Polakach i Żydach. To uniwersalny obraz niemożności życia razem - mówi artystka.
Drugi film wchodzący w skład trylogii - "Mur i wieża" - zrealizowany został na warszawskim Muranowie. Zbudowano tam "pierwszy kibuc w Europie", będący rekonstrukcją fragmentu prowizorycznego osiedla, jakie żydowscy osadnicy wznosili podczas arabskiej rewolty lat 1936-1939 roku w czasach Brytyjskiego Mandatu Palestyny. Film nawiązuje do heroicznych przedstawień żydowskich osadników, budujących państwo Izrael: pięknych i silnych mężczyzn i kobiet. Artystka wskrzesza w swoich pracach ten bezpowrotnie utracony świat, w całkowicie odmiennej konfiguracji politycznej i geograficznej początku XXI wieku.
- Przywołuję przeszłość, czas socjalistycznej utopii, młodości i optymizmu - czas, kiedy naprawdę próbowano zrealizować modernistyczny ideał budowy nowego świata - mówi Bartana.
W wieńczącym trylogię filmie "Zamach" (którego premiera miała miejsce podczas 54. Biennale Sztuki w Wenecji), Yael Bartana poddaje "ostatecznemu sprawdzianowi" marzenia o zbudowaniu wielonarodowej wspólnoty, nowego społeczeństwa polskiego. Film rozgrywa się w niedalekiej przyszłości, podczas ceremonii pogrzebowej lidera Ruchu Odrodzenia Żydowskiego w Polsce, który ginie z rąk nieznanego zamachowca. Poprzez symboliczną śmierć lidera scalony zostaje mit nowego ruchu politycznego, którego działalność stanowić może konkretny projekt, możliwy do wdrożenia w najbliższej przyszłości w Polsce, Europie czy też na Bliskim Wschodzie.
Integralną częścią projektu Bartany jest bowiem stworzenie fundamentów realnego ruchu społeczno-politycznego. Ruch Odrodzenia Żydowskiego w Polsce ma swoją stronę internetową: www.jrmip.org. Opublikował także manifest, w którym przeczytać można:
"Nasz apel nie jest skierowany tylko do Żydów. Przyjmiemy w nasze szeregi wszystkich, dla których zabrakło miejsca w ich ojczyznach - wypędzonych, prześladowanych. W naszym ruchu nie będzie dyskryminacji. Nie będziemy grzebać w Waszych życiorysach, sprawdzać kart pobytu, weryfikować statusu uchodźców. Będziemy silni naszą słabością.
Nasi polscy bracia i siostry! Nie planujemy inwazji. Będzie to raczej pochód duchów, powrót dawnych sąsiadów, nawiedzających Was w snach, których być może nigdy nie dane było Wam poznać. Będziemy głośno mówić o tych wszystkich złych rzeczach, które wydarzyły się między nami i Wami.
Będziemy wspólnie korygować karty historii, która nigdy nie toczyła się dokładnie tak, jak sobie tego życzyliśmy. Liczymy na to, że wspólnie będziemy zarządzać miastami, uprawiać ziemię, wychowywać dzieci w pokoju! Powitajcie nas z otwartymi rękoma, tak jak my witamy Was!
Z jedną religią, nie umiemy słuchać.
Z jednym kolorem, nie potrafimy widzieć.
Z jedną kulturą, nie potrafimy czuć.
Bez Was nie potrafimy nawet pamiętać.
Przyłączcie się do nas, i zadziwi się Europa!"
Pierwszy kongres Ruchu odbędzie się maju 2011 roku podczas 7. Biennale Sztuki Współczesnej w Berlinie.
Książka "Yael Bartana. And Europe Will Be Stunned: The Polish Trilogy" towarzysząca ostatnim wystawom "Polskiej trylogii" również dzieli się na trzy części. Pierwsza z nich - złożona z samych zdjęć - pokazuje ponad 100 kadrów z kolejnych filmów, ułożonych w chronologiczne sekwencje. Część druga dopełnia to, co w pracy artystki nie jest samym obrazem. To tekst przemówienia Sławomira Sierakowskiego z filmu "Mary koszmary" (napisany wspólnie z Kingą Dunin), pełny tekst "Manifestu Ruchu Odrodzenia Żydowskiego w Polsce", mowy wygłaszane w "Zamachu" podczas pogrzebu Sierakowskiego m.in. przez Andę Rottenberg i Alonę Frankel oraz pieśń śpiewana przez chór.
Wreszcie trzecią część publikacji tworzą cztery eseje - autorstwa Joanny Mytkowskiej, Borisa Groysa, Jacqueline Rose oraz Arielli Azoulay i Adiego Ophira. Mytkowska ujmuje trylogię Bartany m.in. w kontekście współcześnie toczonych w Polsce dyskusji o polskim antysemityzmie (wywołanych w 2001 roku książką Jana Tomasza Grossa "Sąsiedzi"). Zauważa, że izraelska artystka opisuje narodowy "senny koszmar": powrót Żyda - dawnego sąsiada, zawsze jednak traktowanego jak figura Obcego. Groys w swoim eseju wskazuje na niezwykle interesujący epizod z radzieckiej historii: Żydowski Obwód Autonomiczny w Kraju Chabarowskim ze stolicą w Birobidżanie, założony w 1926 roku. W tym przedsięwzięciu i towarzyszącej mu idei stworzenia "nowego, socjalistycznego Żyda" - zdrowego, silnego, ciężko pracującego na roli - Groys widzi analogię dla kibucu założonego w Warszawie przez Bartanę i ukazanego w filmie "Mur i wieża".
Jacqueline Rose w artykule "History is a Nightmare" dostrzega w projekcie Bartany próbę przepracowania traumatycznej historii - choć skierowany w przyszłość zawsze będzie refleksem i pamięcią o przeszłości. Zaś Ariela Azoulay i Adi Ophir analizują wezwanie z "Marów koszmarów" i pytają: Kim jesteśmy "my"? Dokąd mielibyśmy powrócić? Do kogo kierujemy nasze wezwanie?
Katalog został wydany w angielskiej wersji językowej, przy udziale pięciu europejskich instytucji goszczących filmową trylogię Bartany. Są to: Artangel w Londynie, Van Abbe Museum w Eindhoven, Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie, Louisiana Museum of Modern Art w Humlebæk oraz Ikon Gallery w Birmingham.
"Yael Bartana. And Europe Will Be Stunned: The Polish Trilogy" to druga publikacja poświęcona trylogii izraelskiej artystki. Pierwsza książka - "A Cookbook for Political Imagination" - została wydana w 2011 roku, z okazji premierowego pokazu wszystkich trzech filmów na Biennale w Wenecji.
• "Yael Bartana. And Europe Will Be Stunned: The Polish Trilogy"
Współwydawcy: Artangel (Londyn), Ikon (Birmingham), Louisiana Museum of Modern Art (Humlebæk), Museum of Modern Art in Warsaw (Warszawa), Van Abbemuseum (Eindhoven)
Rok wydania: 2012
144 strony, oprawa twarda
ISBN 978-1902201269
Źródło: informacje prasowe, www.artangel.org.uk, www.jrmip.org
Oprac. PK