Władysław Hasior, "Organy"

Awangardowy "Pomnik dla poległych w walce o utrwalenie władzy ludowej na Podhalu" stoi na wzgórzu Snozka, niedaleko Czorsztyna.

Czy można pozbawić pomnik jego wymowy ideologicznej przez samo usunięcie napisu i oficjalną zmianę jego nazwy? W czasie odwilży z jednej z figur ozdabiających Pałac Kultury i Nauki, trzymającej w rękach księgę z imionami wielkich myślicieli komunizmu, skuto napis "Stalin", pozostawiając "wielką trójcę": Marksa, Engelsa i Lenina. Nikt nie zapomniał jednak, kto "podarował" Warszawie to wybitne dzieło socrealistycznej architektury i czyje imię pierwotnie nosiło. Nie przeszkodziło to jednak temu do dzisiaj najwyższemu budynkowi w Polsce na stałe wpisać się w tkankę miejską stolicy. Dziś PKiN uchodzi za świadectwo polskiej historii.

Po 1989 roku powstał problem, co zrobić z ideologicznie "niesłusznymi" pomnikami. Niektóre, jak pomnik Dzierżyńskiego w Warszawie, dekapitowano, inne pozostawiano na swoim miejscu, aczkolwiek wielu nadal drażnią swą obecnością. Warszawskie monumenty - Armii Czerwonej w Parku Skaryszewskim czy popiersie generała Berlinga - sukcesywnie spotykają akty wandalizmu, przy użyciu wymownej czerwonej farby i jeszcze bardziej wymownych napisów.

Dyskusja na temat pomników powróciła kilka lat temu na fali ustawodawstwa lustracyjnego, gdy pojawił się pomysł zobowiązania władz samorządowych do niszczenia symboli komunizmu. Jednym z flagowych dzieł tego typu jest "Pomnik dla poległych w walce o utrwalenie władzy ludowej na Podhalu", usytuowany na wzgórzu Snozka, niedaleko Czorsztyna. Nie sposób go nie zauważyć jadąc z Nowego Sącza do Nowego Targu. Nic dziwnego, że od razu znalazł się na celowniku lustratorów.

Władysław Hasior - prace [galeria]

Styl wyświetlania galerii

wyświetl slajdy

Autorem odsłoniętego 9 października 1966 roku monumentu był rzeźbiarz Władysław Hasior, wówczas u szczytu sławy, ceniony autor surrealistycznych w duchu asamblaży z ubogich materiałów, ale też realizacji pomnikowych w Zakopanem i Nowym Sączu. Na kilka lat przed śmiercią zapytany wprost przez Elżbietę Dzikowską, "Czy pomnik jest dla pana najwspanialszą formą wypowiedzenia się w sztuce?", odpowiedział:

W życiorysie rzeźbiarza tak być powinno. W moim życiorysie - skoro jestem rzeźbiarzem - też tak być powinno. Wszystkie inne, mniejsze eksponaty podtrzymują w sposób nieświadomy moją kondycję twórczą. Bo jak los zdarzy i zawoła, że mam gdzieś wznieść pomnik - jestem gotów go wymyślić. Inny od tych, których tyle seryjnie w pejzażu stoi.

W pomnikach Hasior cenił więc oryginalność. Z pewnością udało mu się ją uzyskać w "Organach". Janusz Bogucki, wybitny historyk sztuki i autor wystaw, pisał, że "Organy", "przed wykonaniem tępione wytrwale przez akademickich komisyjnych znawców sztuki pomnikowej - znakomicie wrosły swą zębatą sylwetką w posępny i pusty krajobraz. Stały się obiektem cenionym i znanym". Krytyk Maciej Gutowski docenił dzieło Hasiora już w momencie powstania:

Mamy do czynienia z jednym z najlepszych pomników, jakie powstały u nas w ciągu kilkudziesięciu ostatnich lat - pisał.

Pomnik Hasiora składa się z dwóch części: pionowej i poziomej. Element poziomy stanowi betonowa płyta wystająca poza szczyt wzgórza. Na jej krańcu artysta umieścił zarys figur sześciu ciał żołnierzy, jakby przysłoniętych tkaniną, na której położono sześć karabinów. Spod całunu wystają buty i hełmy. Karabiny, buty, hełmy wyznaczają rytm, jakby żołnierze cały czas pozostawali w gotowości do walki. W wywiadzie z 1975 roku artysta opowiadał:

Zamordowany leżący na ziemi nie ma w sobie nic z pompatycznego patosu. Jest w nim tragiczna powaga śmierci i ja ten moment chciałem utrwalić w płaskorzeźbie. Wynająłem sześciu górali, wytłumaczyłem, o co chodzi, położyli się pokotem, przykryłem ich jakąś tkaniną, tak właśnie jak przykrywa się zwłoki całunem. Potem wykonałem gipsowy odlew. W pełni dokładny. Chciałem oddać tę właśnie chwilę, gdy stykając się z tragedią śmierci - bez słów zdejmujemy czapki i jest to ten najuczciwszy gest, na jaki nas stać w danej chwili. (…) Płytę, która jest po prostu wielką nagrobną płytą, usytuowałem miedzy niebem a ziemią: chodziło o formę adoracji, o zaakcentowanie, że nad głowami leżących znajduje się panorama Tatr, a więc ziemia, o którą walczyli.

Część poziomą uzupełniała też podłużna rynna, rodzaj znicza, który zapalano przy okazji uroczystości. Ogień był elementem często wykorzystywanym przez Hasiora w jego realizacjach pomnikowych. Także tutaj czynił z pomnika ołtarz ofiarny.

"Notatnik fotograficzny" Władysława Hasiora [galeria]

Styl wyświetlania galerii

wyświetl slajdy

W pamięci i na licznych reprodukcjach zapisała się jednak głównie pionowa część pomnika, jego główny akcent, wkomponowany w panoramę Tatr. To sławne żelazne "Organy" - zdyscyplinowana i czysta architektonicznie konstrukcja. Stanowią ją dwa pionowe słupy podtrzymujące wystającą poziomą belkę oraz nieco mniejszy "daszek", wszystkie najeżone długimi, geometrycznymi, trójkątnymi "kolcami". Owe "kolce" naśladować miały fujarki instrumentu muzycznego. Planowano wmontowac w nie prawdziwe piszczałki, na których grałby wiatr, ale to zamierzenie artysty nie zostało zrealizowane. Dziennikarz "Tygodnika Powszechnego" w 1966 roku najwyraźniej popuścił wodze fantazji, pisząc:

Wiatr dmie w organowe flety. Wydobywa z nich dźwięki specjalnie wystrojone w trzy minorowo brzmiące akordy. Walczącym o nową rzeczywistość gra Hasiorowy pomnik - awangardowe dzieło sztuki.

Czy wystarczy nowoczesna i oryginalna forma? "Wiernym synom ojczyzny poległym na Podhalu w walce o utrwalenie władzy ludowej - społeczeństwo Ziemi Krakowskiej w 1000-lecie Państwa Polskiego 1966" - taki napis przez ponad 40 lat widniał na płycie czorsztyńskiego pomnika. Kim byli "wierni utrwalacze"? To ci, którzy po zakończeniu II wojny światowej walczyli z antykomunistyczną partyzantką. Gdy w 2008 roku rozgorzała dyskusja na temat przyszłości pomnika, Wojciech Czuchnowski pisał na łamach "Gazety Wyborczej":

Powiedzmy jasno: pomnik powstał dla uczczenia pamięci funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa, Milicji Obywatelskiej i Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego, którzy władzę ludową utrwalali, mordując i zamykając do więzień tych, którym ta władza się nie podobała. Ponieważ to wspomniani funkcjonariusze - w chwili powstawania pomnika - byli tymi, którzy odnieśli zwycięstwo, dzieło autorstwa wielkiego rzeźbiarza Władysława Hasiora czciło pamięć ich, a nie ich ofiar.

Dlatego po 1989 roku "Organy" Hasiora niszczały, pokrywając się rdzą i sprejowymi napisami, w rodzaju "pomnik żydokomuny zdrajcom polski", "pomnik zniewolenia polskiego narodu". Gdy lokalne władze postanowiły monument odnowić jako miejscową atrakcję turystyczną, pojawiły się głosy, że raczej należałoby go unicestwic, a najlepiej zastąpic kolejnym "krzyżem papieskim". Tak się jednak nie stało. W obronie pomnika stanęli nie tylko artyści, zaprotestowali też mieszkańcy pobliskich Kluszkowców. "Na wiejskim zebraniu uchwaliliśmy, że pomnik zostaje, a jak będzie trzeba, to własną piersią będziemy go bronić", miał powiedzieć dziennikarzom sołtys wsi. Ostatecznie rada gminy postanowiła znaleźć złoty środek: pomnik wyremontowano, usuwając kontrowersyjny napis i oficjalnie zmieniając nazwę na neutralne "Organy", jak też go potocznie nazywano. Powieszono też na nim pasterskie dzwonki, by "grały" przy silniejszym powiewie wiatru, o który tu nietrudno.

Czy rzeczywiście udało się "Organy" ideologicznie zneutralizować administracyjną uchwałą? W cytowanym już "Tygodniku Powszechnym" z 1966 roku czytamy:

Dowodem, jak udane jest to dzieło, jest jego przyjęcie nie tylko przez znawców, ale przez cale społeczeństwo, a przede wszystkim mieszkańców okolicznych wsi - gdzie właśnie tak żywa jest pamięć poległych.

Dziś o innych poległych pisze w "Wyborczej" Czuchnowski:

"Na Podhalu jeszcze żyją ludzie, którzy na własnej skórze doświadczyli "utrwalania władzy ludowej"."

Sam Hasior już w 1993 roku prosił władze gminy Czorsztyn o zmianę inskrypcji na pomniku. Wbrew wiatrom historii, "Organy" nadal stoją, a nawet grają.

Autor: Karol Sienkiewicz, styczeń 2012

• Władysław Hasior
"Organy" (Pomnik dla poległych w walce o utrwalenie władzy ludowej)
odsłonięcie: 9 października 1966
lokalizacja: wzgórze Snozka niedaleko Czorsztyna