Rzeźba w Ogrodzie Saskim, prawdopodobnie "Wiedza / Nauka", poł. XVIII wieku, nieznany rzeźbiarz warszawski, fot. Katarzyna Mączewska
Otwarty w 1727 roku Ogród Saski był pierwszym udostępnianym ogrodem miejskim w Warszawie. Jedynym zachowanym do dziś śladem rokokowym w założeniu parku jest niekompletny zespół rzeźb, będących dziełem wysokiej klasy artystów warszawskich czynnych w połowie XVIII wieku.
Rzeźby ustawione obecnie na postumentach, w mocno okrojonym przez wiek XIX i XX parku, są tylko echem dawnej jego świetności. W wyniku wydarzeń 1794 roku i wkroczenia wojsk rosyjskich do Warszawy po dawnym założeniu pozostały puste cokoły, część figur wywieziono do Petersburga.
Rzeźby saskie są personifikacjami pór roku, cnót, cech umysłu, sztuki i nauki. W dużej mierze to rekonstrukcje i powojenne preparaty restauratorskie. Zostały ustawione dowolnie, nie układając się w żaden konkretny program. Znacznie różnią się od siebie warsztatowo i choć można dostrzec w niektórych z nich pewne podobieństwa formalne - wszelkie atrybucje są mocno niepewne.
W 1888 roku dokonano konserwacji figur. Osobą która podjęła się tego zadania był rzeźbiarz Aleksander Borawski. Już wówczas przy identyfikacji rzeźb posiłkował się popularnym w nowożytnej sztuce zbiorem znaczeń umownych wykorzystywanych przez artystów malarzy i rzeźbiarzy - "Ikonologią" autorstwa Włocha, Cesarego Ripy. Borawski korzystał z wydania z 1766 roku, jednak niektóre rzeźby zostały przez niego błędnie zidentyfikowane i opatrzone mylącymi tekstami na cokołach. Dopiero badania sprzed ćwierćwiecza prowadzone przez historyka sztuki prof. Mariusza Karpowicza uzupełniły i zweryfikowały dotychczasową wiedzę na ten temat.
Podczas bombardowania w 1944 roku większość rzeźb uległa poważnemu zniszczeniu. Pracami ratowania częściowo ocalałego zespołu kierował wówczas prof. Stanisław Jagmin. Gruntowną konserwację z częściową rekonstrukcją przeprowadzono w latach 1949-1950. Brakujące elementy zrekonstruowano za pomocą dostępnej przedwojennej ikonografii. Od tamtego czasu zmieniała się lokalizacja poszczególnych pomników, obecnie są objęte stałą ochroną konserwatorską.
Prezentowany niżej opis dotyczy rzeźb ustawionych kolejno, zaczynając od strony południowej.
"Intelekt" (na cokole napis "Jowisz") - Źródłem do interpretacji rzeźby są zapisy z "Ikonologii", wedle których Jowisz to "Młodzieniaszek zuchwały, odziany w złocista szatę, ze złotą koroną na głowie albo w wieńcu gorczycznym; włosy ma jasne całe w ślicznych lokach. Ze szczytu jego głowy wyskakuje płomień w prawej dłoni ma trzymać berło, lewą wskazuje na orła obok siebie" oraz "Mąż zakuty w pancerz i odziany w złocista zbroję" (tłum. Ireneusz Kania). Złoto to symbol czystości i nieskalaności, korona - władzy, wskazanie na orła - poznanie. Saska figura przedstawia lekko zgiętą w boku postać młodzieńca w antycznej zbroi, z koroną na głowie, pochylonego w kierunku siedzącego u jego stóp orła. Rzeźba kojarzona jest z warsztatem Jana Jerzego Plersza.
"Sprawiedliwość" - Przed zniszczeniami wojennymi rzeźba ta w ręku miała kątomierz, nie lustro, które jest wynikiem nadużycia konserwatorskiego. Ta wiedza zasadniczo zmienia jej rozumienie. Diadem na głowie i naszyjnik na piersiach pozwalają traktować ją jako personifikację Sprawiedliwości.
"Wenus w typie Pudlica (Wstydliwa)" - Rzeźba ta nie pochodzi na pewno z czasów saskich. Jej klasyczna i surowa postawa jest znacznie odmienna od rokokowych rozwiązań plastycznych sąsiednich figur. Można przypuszczać, iż powstała blisko stulecie po nich, w XIX wieku.
"Jesień" przedstawiona została jako Bachus - bóg wina i cielesnych przyjemności. Uzasadnieniem podpisu jest przypisywana Bachusowi opieka nad jesiennymi zbiorami.
"Arytmetyka" jest preparatem konserwatorskim odtworzonym na podstawie fotografii. Przedstawia elegancko ubraną kobietę opartą lekko o kolumnę z leżącymi na niej otwartymi książkami. Zidentyfikowana została przez opis w podręczniku Ripy.
"Architektura wojskowa" przez długi czas była nieznaną personifikacją. Uważano ją dawniej za "Architekturę zniszczoną w trakcie działań wojennych". Jest to jednak opisana przez Ripę personifikacja Architektury wojskowej, o czym świadczy trzymana przez nią tablica z rysunkiem fortecy: "Kobieta w wieku dojrzałym, ubrana szlachetnie, wielokolorowo, nosić będzie na szyi łańcuch złoty z przepięknym diamentem, jako ozdobą, trzymać będzie w prawym ręku busolę dla uchwycenia pozycji miejsca, w lewym - tablicę rysunkiem sześciobocznej fortecy" (tłum. Mariusz Karpowicz).
"Poezja" (na cokole napis "Muzyka") - Sięgając do opisu Ripy: "Młoda i piękna, ubrana w błękit nieba, na ubraniu jej będą liczne gwiazdy, ukoronowana laurem, pokazywać ma nagie piersi pełne mleka. Twarz będzie miała rozpromienioną i zamyślona. Troje dzieci skrzydlatych, latając wokół niej, będzie jej nieść Lirę, Fujarkę i Trąbę. Nie chcąc przedstawiać trójki dzieci, by nie zabierać zbyt wiele miejsca należy instrumenty położyć obok" (tłum. Mariusz Karpowicz).
"Geografia" jest bardzo dobrą kopią powojenną. Przedstawia starą kobietę o surowym wyrazie twarzy i dumnej pozie. Ubrana jest w długą suknię i spadającą fałdami chustę na głowie, w ręku trzyma księgę z twierdzeniem Pitagorasa, jedną nogę opiera o globus. Ripa opisał ją następująco: "Stara kobieta, ubrana w kolorze ziemi, przy nogach, której będzie kula ziemska, prawą ręką trzymać będzie cyrkiel, którym pokazuje mierzenie tego globu, a w lewej ręce kwadrat geometryczny" (tłum. Mariusz Karpowicz). Rzeźbiarz warszawski zrozumiał dosłownie słowo "kwadrat", sięgając po ilustrację twierdzenia Pitagorasa.
"Inteligencja" - Rzeźba ta przedstawia kobietę w długiej szacie ze skrzydełkami na głowie, w jednym ręku trzymającą glob, w drugim węża. Opis Ripy charakteryzujący Inteligencję jest przejrzysty: "Kobieta w szacie pozłociste, w prawej ręce trzymająca kulę, w lewej - węża i uwieńczona kwieciem" (tłum. Ireneusz Kania). Pewne wątpliwości wzbudza głowa figury, zdaniem Mariusza Karpowicza jest to pomyłka konserwatorska i głowa pochodzi od innej rzeźby.
"Wiedza / Nauka" jest wyjątkową rzeźbą w zachowanym fragmencie zespołu rzeźb saskich. Ma niedopracowaną i nieobrobioną tylną część. Musiała być traktowana jako rzeźba przyścienna, nie zaś wolnostojąca. Personifikacja Nauki znajduje się także w "Ikonologii": "Kobieta ze skrzydełkami na głowie, w prawej ręce ma trzymać lustro, w lewej kulę, ponad którą trójkąt" (tłum. Mariusz Karpowicz).
"Mądrość / Sława" (na cokole napis "Chwała") - Oryginalna rzeźba nie przetrwała zniszczeń w 1944 roku, obecna powstała zapewne z dwóch innych. Lektura Ripy skłania do twierdzenia, że owa figura łączy w sobie atrybuty Sławy (trąba) i Mądrości (książka).
"Pouczenie" (na cokole napis "Prawda") to młody, nagi chłopiec, który nie odpowiada opisowi Prawdy w "Ikonologii". Bardziej zdaje się być dlań właściwy opis ilustrujący Pouczenie: "Mężczyzna o wyglądzie wspaniałym i szanownym, w długiej szacie, pełen wielkodusznej powagi, z lustrem w ręku wokół którego będzie banderola ze słowami INSPICE CAUTUS ERIS" (tłum. Mariusz Karpowicz).
"Inwencja" (na cokole napis "Twórczość") - Autor tej rzeźby wiernie odtworzył zapis z "Ikonologii": "Młoda kobieta ubrana w sposób wystawny w białym kolorze, na której ubraniu będzie napisane motto NON ALIUNDE, będzie miała głowę ozdobiona różnokolorowymi, które swoimi przepięknymi zwojami pokazują sztukę i piękność, na szczycie głowy będzie miała skrzydełka. Trzymać będzie w lewej ręce wizerunek natury, ramię prawe ma mieć nieco wyżej i dłoń otwarta. Oba ramiona będzie miała nagie i opasane złotymi bransoletkami, na prawej ręce bransoletka będzie miała napis: "AD OPERAM" (tłum. Mariusz Karpowicz).
"Astrologia" (na cokole napis "Astronomia") przedstawia kobietę trzymającą w rękach glob. To druga, obok Intelektu, rzeźba zachowanego zespołu, której towarzyszy orzeł. Wyryty w XIX wieku napis "Astronomia" nie odpowiada opisowi Ripy. Trafny opis występuje w charakterystyce Astrologii: "Kobieta (...) z koroną gwiazd na głowie, będzie niosła na plecach skrzydła, w prawej ręce ma trzymać berło, w lewej - glob niebieski, u boku będzie miała orła" (tłum. Mariusz Karpowicz).
"Malarstwo" w obecnym układzie znajduje się obok Rzeźbiarstwa i jest jedną z niewielu dobrze zidentyfikowanych niegdyś rzeźb. Figura przedstawia młoda kobietę, u której zgodnie z opisem Cesarego Ripy "na szyi wisi jej złoty łańcuch z przywieszona do niego maską (...) w jednej dłoni trzyma pędzel, w drugiej - deskę" (tłum. Ireneusz Kania). Rzeźba owa, podobnie jak Intelekt, może być dziełem warsztatu mistrza Jana Jerzego Plersza.
"Rzeźbiarstwo" to bodaj najbardziej finezyjna rzeźba zespołu. Obecnie częściowo zrekonstruowana. Tekst z podręcznika Ripy nie został przeniesiony przez rzeźbiarza dosłownie: "Piękne dziewczę o prostej, nieporządnej fryzurze, na której spoczywa gałązka zielonego lauru; odziewa się w ślicznej barwy tkaninę, prawą dłoń opiera na głowie kamiennego posągu, w drugiej dzierży narzędzia potrzebne do wykonania tego kunsztu. Stopy trzyma na bogatym kobiercu" (tłum. Ireneusz Kania). Personifikacja nie opiera się o posąg, ale trzyma w dłoniach medalion z płaskorzeźbą Augusta III.
"Medycyna" (?) jest również kopią. Została po wojnie odczytana jako personifikacja Medycyny, ale jednym zgadzającym elementem opisu zamieszczonym w "Ikonologii" był zawinięty na prawym ręku figury wąż, charakteryzujący również Inteligencję i Zdrowie.
"Zima" przypisywana jest warsztatowi Jana Jerzego Plersza i datowana na lata 40. XVIII wieku. Przedstawiona została przez rzeźbiarza jako lekko zakryty płaszczem starzec z płomieniem w dłoni.
"Flora" ukazuje młodą dziewczynę w lekko tanecznej pozie, opisywaną przez podręcznik Ripy: "Dziewczątko w wieńcu z borówek z rękami pełnymi rozmaitego kwiecia" (tłum. Ireneusz Kania).
"Chwała" jest całkowitą rekonstrukcją powojenną. Oryginalny i wart zwrócenia uwagi jest za to cokół, na którym stoi rzeźba.
"Rozum" (na cokole napis "Historia") jest najlepiej zachowaną rzeźbą w Ogrodzie Saskim. Oszczędziły ją bombardowania wojenne. Jej dobry stan jest wynikiem również tego, iż przez prawie stulecie znajdowała się pod dachem budynku dawnej ujeżdżalni. Przypisana jej nazwa została błędnie zinterpretowana w XIX wieku. Zgodnie z opisem podręcznika Ripy, rzeźba owa może być personifikacją Rozumności: "Młoda w zbroi, z koroną złota na głowie o ramionach nagich, w prawej ręce trzyma miecz, w lewej wędzidło, którym hamuje lwa; będzie przepasana jasna taśmą, pomalowana cała w znaki arytmetyczne" (tłum. Mariusz Karpowicz). Rzeźba na głowie ma szyszak, który zapewne powstał z inspiracji drzeworytem dołączonym do opisu Ripy.
Niekompletny obecnie zespół rzeźb w warszawskim Parku Saskim ukazuje mały procent pierwotnego XVIII-wiecznego założenia. Jednak nawet w obecnym stanie można zrozumieć idee, jakie przyświecały autorom koncepcji tematyki rzeźb w parku. Ich wymowa ideowa dotyczy kondycji umysłu człowieka. Pory roku swoją cyklicznością i harmonią występującą w naturze, wpisują się idealnie w ów program.
Literatura:
- Elżbieta Charazińska, "Ogród Saski", Warszawa 1979;
- Mariusz Karpowicz, "Piękne nieznajome z Saskiego Ogrodu", [w:] "Piękne nieznajome. Warszawskie zabytki XVII i XVIII wieku", Warszawa 1986, s. 171-260;
- Cesare Ripa, "Ikonologia", przeł. Ireneusz Kania, Kraków 2004;
- Mariusz Smoliński, " 'Pory Roku' w Ogrodzie Saskim", "Spotkania z Zabytkami", nr 3/2005, s. 16-17.
Autor: Katarzyna Mączewska, grudzień 2009
- Rzeźby w Ogrodzie Saskim w Warszawie
m.in. Jan Jerzy Plersz, rzeźbiarskie warsztaty warszawskie
połowa XVIII wieku, rekonstrukcja - połowa XX wieku