Żyjemy w poczuciu gwałtownych zmian wzorców kultury. Na naszych oczach istotnym przekształceniom ulega opowieść porządkująca wspólne dzieje Polaków. Zmieniają się jej bohaterowie i formy narracji. Zmiany te dotyczą w dużej mierze opowieści wywiedzionych z XIX wieku, który przez prawie dwieście lat określał wybory naszej kultury.
Autorzy niniejszego opracowania wychodzą z założenia, że literatura w szczególny sposób zapisuje nowe formy rzeczywistości i doświadczenia kulturowe. Dlatego za pomocą analiz tekstów literackich identyfikują niektóre zmiany zachodzące w kulturze współczesnej. Idą niejako po śladach pierwszych badaczy antropologii kultury, która rodzi się właśnie pod koniec XIX wieku jako samodzielna dyscyplina humanistyki. Patronują im zaś Cyprian Norwid i Bolesław Prus - specjaliści od "polskiej formy" - oraz Stanisław Brzozowski i Karol Irzykowski - poszukiwacze dróg wyjścia dla kultury polskiej dotkniętej kompleksem niższości.
W skład książki wchodzą teksty Ewy Paczoskiej, Grażyny Borkowskiej, Leny Magnone, Małgorzaty Kosmali, Łukasza Książyka i Bartłomieja Szleszyńskiego.
Z Przedmowy do "Przerabiania XIX wieku":
"Książka nasza nie ma... ambicji monograficznych... proponujemy tu szereg przybliżeń czy 'odwiertów próbnych'. Jedne z nich dotyczą materii literatury i nowych mediów z nią związanych (takich jak np. komiks czy gra miejska), inne - obszaru literaturoznawstwa i antropologii kultury. Interesują nas i te powroty do XIX wieku, które można określić jako najbardziej serio, i te, które wpisują się w formułę buffo: przebieranki, gry, stylizacja czy pastisz. Czytamy... teksty kultury wysokiej i popularnej, które przecież dziś tak chętnie zamieniają się miejscami... Przy okazji pytamy oczywiście o sens tych spotkań i dialogów z przeszłością, o ich miejsce we współczesności...
Studia zebrane w tej książce dzielą się na trzy części. Pierwsza z nich, 'Czytania', próbuje rozpoznać wybrane style lektury dzieł polskiego wieku XIX w przestrzeni współczesnego literaturoznawstwa i antropologii kultury. Style lektury i sposoby narracji...
Część drugą książki zatytułowaliśmy 'Spotkania', bo zebrane tu teksty pokazują różne możliwości (i niemożliwości) dialogowania polskiej literatury współczesnej z wiekiem XIX...
O całkiem innych powrotach do wieku XIX traktuje ostatnia część książki - 'Zabawy', której autorzy badają różne warianty globalnej mody na dziewiętnastowieczność w kulturze popularnej."
Spis rzeczy
Przedmowa:
- Ewa Paczoska, Bartłomiej Szleszyński
Czytania
- Ewa Paczoska:
Gdzie jest Komornicka? - Grażyna Borkowska:
"Warszawiacy", lewica i duch (o)powieści
O eseistyce Andrzeja Mencwela
Spotkania
- Lena Magnone:
Długi cień Elizy Orzeszkowej - Ewa Paczoska:
Obłęd po polsku. W poszukiwaniu języka wspólnoty - Lena Magnone:
"Powroty do Freuda". Psychoanaliza w literaturze polskiej od XIX do XXI wieku - Łukasz Książyk:
Nowi barbarzyńcy. Twórcy tzw. pokolenia "bruLionu" i fin de siècle - Bartłomiej Szleszyński:
Rozważania przy rekonstruowaniu rekonstrukcji
O tym, jak wiek XIX w "Lodzie" Jacka Dukaja zbudowano - Małgorzata Kosmala:
Tropami warszawskiego palimpsestu - Łukasz Książyk:
Utracone dziedzictwo? O XIX wieku w (kilku) esejach Andrzeja Stasiuka
Zabawy
- Małgorzata Kosmala:
Kryminalne retroświaty - Bartłomiej Szleszyński:
Komiksowe gry z wiekiem XIX
Indeks osób
Fragment książki:
Kryminalne retroświaty.
Klisze w dziewiętnastowiecznym secondhandzie
Marek Krajewski jest dłużnikiem wielu tradycji literackich, jego powieści opierają się na schematach, rozwiązaniach, motywach fabularnych wypracowanych niegdyś przez powieść tajemnic czy powieść detektywistyczną. Z tego względu jego kryminały są ciekawym obiektem zainteresowania dla historyka literatury, zwłaszcza zajmującego się wiekiem XIX. Jak zaznacza Umberto Eco:
[...] literatura XIX wieku jest ważna, ponieważ pojawiają się w niej motywy, które funkcjonują do dziś w produkcji prefabrykowanej rozrywki, chociaż na bardziej rozbudowaną skalę [...].
Powrót, powtórzenie i cliché (tak jak w przypadku analizowanej - przez Eco powieści szpiegowskich Iana Fleminga) odzwierciedlają istotę powieści popularnej, która odpowiada na zapotrzebowania czytelnicze.
Czytelnicy ze swej strony żądają od powieści popularnej (będącej narzędziem rozrywki i ucieczki od rzeczywistości) nie tyle zaproponowania im nowych doświadczeń formalnych albo dramatycznego i problematycznego zakwestionowania obowiązujących systemów wartości, ile czegoś dokładnie odwrotnego: odpowiedzi na system oczekiwań stanowiący część masowej kultury. Przyjemność [...] płynie z powtarzania tego, co już znane, powtarzania cyklicznego, które ma miejsce zarówno w ramach jednego dzieła literackiego, jak i całej serii dzieł, w szeregu odwołań odsyłających od powieści do powieści.
Fundamentem kultury popularnej w naszych czasach jest kreowanie klisz, które są łatwe do rozpoznania przez odbiorcę. Klisze stanowią common property. Ich działanie polega na tym, jak pisał J. Laurent, że:
Znaczenie umieszczone poza czasem (kulturą) i przestrzenią, w której zaistniało i wchodziło w funkcjonalne relacje z ich kontekstem, staje się czystym sygnałem, symbolem owego czasu i przestrzeni. Klisza jest, jeśli można tak powiedzieć, "natychmiastowością znaczenia".
Zapewne klucz do kryminałów Krajewskiego kryje się w tym, że gra on dziewiętnastowiecznymi konwencjami (upraszczając je i przerabiając). Wychodzi w ten sposób naprzeciw oczekiwaniom współczesnego odbiorcy lubiącego atmosferę grozy, chcącego przeżyć dreszcze emocji w mrocznych zaułkach miasta, odbiorcy, który ma naturę voyera i doceni zarówno realistyczny, wierny opis miejskiej aglomeracji, jak i szczegóły z pozamałżeńskich ekscesów głównego bohatera. Sięga do XIX wieku poprzez wykorzystanie wielu klisz, które są przecież konceptem z ducha dziewiętnastowiecznym.
W powieściach retro to, co było odkryciem w XIX wieku, powraca w zastygłej kliszy, w formie gotowego elementu; ewentualnie klisze powstałe w tamtym stuleciu pojawiają się w wersji zmodyfikowanej, wpasowanej w nowy kontekst. Świadczy to zarówno o tym, że XIX wiek wytworzył niezwykle wyraziste, a przez to niezwykle trwałe wzorce literackie, jak i o tym, że literatura współczesna rozwija się w przestrzeni wyczerpania, określającej jej horyzonty artystyczne i filozoficzne.
(...)
Ewa Paczoska (ur. 1952) - profesor na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, historyk literatury i kultury drugiej połowy XIX w. Opublikowała książki: m.in. "Krytyka literacka pozytywistów" (1988), " 'Lalka' czyli rozpad świata" (1995, II wydanie popr. 2009), "Dojrzewanie, dojrzałość, niedojrzałość. Od Bolesława Prusa do Olgi Tokarczuk" (2004), "Prawdziwy koniec XIX wieku. Śladami nowoczesności" (2010). Jest autorką wielu studiów i artykułów, a także redaktorką tomów zbiorowych oraz podręczników licealnych poświęconych literaturze epoki pozytywizmu i Młodej Polski. Ostatnio przedmiotem jej zainteresowania staje się literatura wieku XX i rozpoznawanie zjawisk kultury współczesnej czytanych w kontekście modernizmu.
Bartłomiej Szleszyński (ur. 1978) - adiunkt w Pracowni Literatury II połowy XIX wieku IBL PAN, autor m.in. książki "Przymierzanie kontusza: Henryk Rzewuski i Henryk Sienkiewicz - najwybitniejsi twórcy XIX-wiecznego nurtu sarmackiego" (2007).
Źródło: informacja nadesłana - Państwowy Instytut Wydawniczy, www.piw.pl
- "Przerabianie XIX wieku"
Studia pod redakcją Ewy Paczoskiej i Bartłomieja Szleszyńskiego
Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2011 - premiera 20 grudnia 2011
155 x 238, 288 ss., miękka oprawa
ISBN 978-83-06-03316-8