Zajmuje całą szerokość chóru muzycznego nawy głównej, gdzie znajduje swoje przedłużenie przez filary międzynawowe aż do naw bocznych. Na część instrumentalną składają się trzy sekcje w nawie głównej i trzy pozytywy w parapecie chóru usytuowane na osiach nawy głównej i naw bocznych. Środkowa część głównej sekcji jest największa, wyposażona w trzy wieże, z których boczne są wyższe. Niżej po bokach znajdują się mniejsze sekcje, natomiast na osi parapetu chóru muzycznego wsparty na dwóch kolumnach umieszczony jest pozytyw środkowy. Na dwóch filarach nawy środkowej i południowej ścianie nawy ulokowano wieżyczki zawierające piszczałki instrumentu.
Strukturę w nawie głównej można podzielić na trzy plany. Pierwszy, to wsparta na dużej arkadzie, rzeźbiarsko potraktowana balustrada chóru muzycznego z usytuowanym na osi pozytywem środkowym. Zdobią go rzeźbiarskie przedstawienia mitologicznego Herkulesa walczącego z Hydrą, dwa aniołki trzymające banderole z napisami "Viriliter 1723" i "Sine mora" oraz postaci Murzynów stojących na kapitelach kolumn po bokach. Na balustradzie w symetrycznych arkadowych niszach, podzielonych pozytywem dolnym, umieszczono rzeźby papieża Sykstusa IV, św. Antoniego, św. Franciszka z Asyżu z lewej oraz św. Dominika, św. Bonawenturę i papieża Sykstusa V z prawej strony. W pachach łuków arkady również w niszach znajdują się rzeźby: z lewej strony - św. Jerzy walczący ze smokiem, św. Władysław oraz putto trzymające banderolę z napisem: "LAUDATE DOMINUM", zaś z prawej - św. Marcin, św. Wacław oraz analogiczne putto trzymające banderolę z napisem: "OMNES GENTES".
Plan drugi to sekcje boczne odsunięte od balustrady. Są trójosiowe z odkrytymi sekwencjami piszczałek i środkową częścią w przekroju wypukłą i lekko wysuniętą. Pod częścią instrumentu, w arkadowych niszach, znajdują się rzeźbiarskie wyobrażenia popiersia Chrystusa z jednej i Matki Boskiej z drugiej strony. Obie sekcje wieńczą stojące na osi rzeźby rycerzy antycznych.
Trzeci plan tworzy sekcja główna sięgająca do samego sklepienia nawy. Jest pięcioosiowa, o wysuniętych trzech częściach - środkowej i skrajnych bocznych. Pod widoczną częścią muzyczną, na środku znajduje się ujęty gorejącymi sercami i promieniami monogram "IHS", obok którego z lewej strony stoi rzeźba św. Jana Chrzciciela i niżej postać anioła trzymającego kartusz z herbem Leszczyc, z prawej zaś figura św. Jana Ewangelisty i anioł trzymający kartusz z herbem Pilawa. Konsole boczne w podstawie dolnej partii sekcji dźwigają rzeźby Ewy i Adama. Na środku, pod monogramem "IHS" usytuowana jest postać anioła z napisem "Deo gratias benefactoribus" oraz dwustronnym kartuszem z herbem Rawa i literami "I. P. W. N." oraz napisem "Proszę o Zdrowaś Maria". Po bokach zwieńczenia na skrajnych osiach ustawiono rzeźby antycznych rycerzy w zbrojach. Na osi zwieńczenia umieszczony został okrągły zegar, a nad nim rzeźba orła z rozpostartymi skrzydłami. Przy ścianie zachodniej na cokołach ustawiono po dwie figury muzykujących aniołów. Wieżyczki filarów nawy głównej w części dolnej ozdobione są plastyczną konsolą, zwieńczone natomiast grupą figuralną - w wieżyczce północnej Marią, w południowej - Archaniołem Gabrielem.
Dwa boczne pozytywy w nawach północnej i południowej są analogiczne konstrukcyjnie względem siebie i podobnie do prospektu nawy głównej również tworzą rozbudowane ikonograficznie przestrzenie. Składają się z balustrady chórowej oraz usytuowanych na osi trójosiowych pozytywów z plastycznym zwieńczeniem i grupami rzeźbiarskimi w partiach dolnych. Wsparte na arkadach balustrady oraz płaszczyzny łuków zdobią rzeźby dwóch nieznanych zakonników oraz św. Jana Kapistrana i św. Bernarda ze Sieny w prospekcie nawy północnej, a także dwóch aniołków, archaniołów Michała i Gabriela w łukach w prospekcie nawy południowej. Rozbudowane dolne partie pozytywów mieszczą rzeźbiarskie grupy Samsona rozdzierającego paszczę lwu w otoczeniu zakonników w nawie północnej i Sybillę z banderolą z napisem: "Virgo pariet Deum et Homine[m]" w otoczeniu figur Aarona i Izajasza. Zwieńczenia obu prospektów przedstawiają stojące na zamkniętych koronach rzeźby Immaculaty w północnym i Matki Boskiej z Dzieciątkiem w południowym.
Balustrada chórowa ma swoją kontynuację na filarach międzynawowych, na których znajdują się również rozbudowane struktury w formie architektonicznych kapliczek z rzeźbami przedstawiającymi: anioła z krzyżem, Chrystusa frasobliwego i św. Piotra na filarze międzynawowym od strony północnej oraz aniołów z narzędziami męki Chrystusa, Ecce Homo i św. Marii Magdaleny na filarze międzynawowym od strony południowej.
W leżajskim prospekcie w kartuszach i uszakach po bokach sekcji, a także w płycinach i wykończeniach drobnych elementów dekoracji, znajdują się liczne woluty oraz ornament o charakterystycznych guzowych chrząstkach i zwinięciach przypominających małżowinę. Jest to mający swe początki w szesnastowiecznej niderlandzkiej grafice, snycerce i kamieniarce tzw. ornament chrząstkowo-małżowinowy, który dzięki licznym wzornikom oraz przybyłym z Północy artystom rozpowszechnił się na terenie Rzeczypospolitej 2. ćwierci XVII wieku.
Organy leżajskie w swojej głównej strukturze powstały w końcu XVII wieku w dwóch etapach. Pierwszy to lata 1675-1678, drugi - 1687-1693. Autorem koncepcji budowy prospektu był gwardian i prowincjał leżajskich bernardynów o. Jan Wałowicz, fundatorami ówcześni właściciele Leżajska - kasztelan krakowski Andrzej Potocki i jego żona Anna, wykonawcami zaś m.in. dwaj organmistrzowie - Stanisław Studziński z Przeworska i Jan Głowiński z Krakowa - oraz nieznany warsztat snycerski, który wykonał oprawę rzeźbiarską. W latach 1717-1719 dodano niektóre elementy rzeźbiarskie, które trochę zakłóciły pierwotną koncepcję ideową tego obiektu.
Monografistka prospektu w Leżajsku, Zofia Sajkowska, wyodrębniła cztery wątki ideowe zawarte w jego programie: "zakonny i żołnierski", "maryjny i chrystologiczny", "muzyczny" i "fundatorski".
Pierwszy z nich przejawia się licznymi przedstawieniami świętych rycerzy, papieży, świętych, teologów, myślicieli i zakonników - w tym założycieli zakonów franciszkanów, bernardynów i dominikanów. Bodaj najważniejszymi symbolami i kluczami do zrozumienia programu ideowego prospektu są rzeźby "Herkulesa z hydrą" i "Samsona z lwem". Wyobrażenia te są odpowiednikiem wzorowych cnót chrześcijańskich. Mitologiczny Herkules - syn Zeusa i ziemskiej królowej Alkmeny - jest symbolem siły fizycznej, ale i duchowej, walcząc z hydrą pokonuje złe moce - w kontekście omawianego programu rozumiane m. in. jako grzechy. Podobnie Samson przezwycięża bestię i tym samym grzeszne pokusy.
Program odnoszący się do działalności zakonu bernardynów w pełni prezentuje prospekt na zakończeniu nawy północnej, gdzie przedstawiono założyciela zakonu św. Bernarda ze Sieny oraz wyobrażenia rzeźbiarskie zakonników w bernardyńskich habitach. Bardzo prawdopodobna jest teza, jakoby przedstawiali oni czczonych w Rzeczypospolitej świątobliwych zakonu, mających swoje okazałe nagrobki w Warszawie, Lwowie, Krakowie i Warcie: Władysława z Gielniowa, Jana z Dukli, Szymona z Lipnicy oraz Rafała z Proszowic. W prospekcie wyodrębniono wątek zakonu bernardynów, który w XVII wieku był jednym z najbardziej zaangażowanych w walkę z Reformacją i tym samym wypełniającym założenia soboru trydenckiego. Z tego też powodu był to jeden z najprężniej rozwijających się zakonów w Rzeczypospolitej.
W programie dekoracji prospektu dużą role odgrywa także wątek maryjny. Szczególnie podkreślony został dogmat Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny, m.in. poprzez umieszczone na wieżyczkach filarów nawy głównej rzeźby Archanioła i Marii, tworzą grupę "Zwiastowania".
Z kolei znaczenie organów jako wyjątkowego instrumentu w liturgii i modlitwie katolickiej przypominają rzeźby grających aniołów oraz patronów muzyków - św. Jana Chrzciciela, i artystów - św. Jana Ewangelisty. Autor programu ikonograficznego nie zapomniał również podkreślić roli fundatorów w powstaniu tego skomplikowanego treściowo obiektu. Świadczą o tym herby Potockich - Pilawa i Leszczyc - oraz rzeźby Janów - Ewangelisty i św. Jana Chrzciciela - patronów o. Jana Wałowicza i organmistrza Jana Głowińskiego. Niespotykana na ziemiach Rzeczypospolitej struktura leżajskiego prospektu oraz liczne wątki treściowe zawarte w skomplikowanym programie ideowym sprawiają, że jest to dzieło wyjątkowe, obrazujące kondycję i przekaz potrydenckiej sztuki sakralnej.
Organy leżajskie są do dziś wykorzystywane podczas różnych uroczystości kościelnych oraz koncertów muzyki organowej. Od 1992 roku w bazylice organizowany jest letni Międzynarodowy Festiwal Muzyki Organowej i Kameralnej oraz liczne recitale Muzycznego Festiwalu w Łańcucie (dawniej pod nazwą Dni Muzyki Kameralnej).
Literatura:
- Jerzy Banach, "Hercules leżajski", [w:] "Hercules Polonus. Studium z ikonografii sztuki nowożytnej", Warszawa 1984, s. 9-22;
- Zofia Sajkowska, "Prospekt organowy w Leżajsku. Próba interpretacji treści", "Ikonotheka", nr 1/1990, s. 115-144.
Autor: Katarzyna Mączewska, grudzień 2009
- Prospekt organowy
kościół bernardynów w Leżajsku
wykonane w latach 1675-1678 i 1687-1693