Monumentalne socrealistyczne założenie urbanistyczne, choć tylko częściowo zrealizowane, jest pamiątką czasów, gdy wydawało się, że da się połączyć funkcje robotniczego osiedla mieszkaniowego z wielkomiejską zabudową na miarę stolicy.
(...) jednym z najważniejszych zagadnień 6-letniego planu, któremu nasza organizacja partyjna musi poświęcić szczególną uwagę, winno stać się budownictwo nowych osiedli robotniczych i budownictwo mieszkaniowe. (...) Pod robotnicze osiedla mieszkaniowe zostaną oddane tereny, które dawniej były dostępne jedynie dla zamożnej ludności Warszawy, mieszkania robotnicze wejdą do śródmieścia wzdłuż trasy W-Z i ulicy Marszałkowskiej
– zapowiadał Bolesław Bierut w wygłoszonym 3 lipca 1949 roku referacie pt. "Sześcioletni plan odbudowy Warszawy". Już w chwili, gdy mówił te słowa, budowały się osiedla na Kole, Mokotowie, Mirowie, Muranowie, Młynowie. Te trzy ostatnie rzeczywiście rosły wzdłuż oddanej do użytku dwa tygodnie po referacie Bieruta Trasy W-Z. O ile jednak zespoły domów na Młynowie czy Mirowie miały typowo osiedlowy charakter i kameralną skalę, "wprowadzenie mieszkań robotniczych do śródmieścia" musiało otrzymać bardziej znaczącą formę.
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Widok ogólny od strony ul. Marszałkowskiej. Widoczne stosy cegieł, furmanka i napisy propagandowe, m.in. "Niech żyje tow. Stalin, wódz i chorąży pokoju", "Niech żyje plan 6-letni", 1950, fot. Archiwum fotograficzne Stefana Rassalskiego/Narodowe Archiwum Cyfrowe NAC/www.szukajwarchiwach.gov.pl
Idea budowy Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej zaczęła klarować się w styczniu 1950 roku. Jednak powstanie nowej zabudowy wzdłuż ulicy Marszałkowskiej Biuro Odbudowy Stolicy zakładało już wcześniej: arteria od dawna stanowiła urbanistyczny kręgosłup stolicy i przywrócenie jej życia po wojennych zniszczeniach było ważną częścią prac BOS. Co więcej, wizje tego, jak mogłaby wyglądać jedna z głównych ulic centrum Warszawy, tworzono już w czasie okupacji; Maciej Nowicki szkicował dwupoziomowe przestrzenie, w których piesi osobno od poruszających się pojazdami mogli przebywać wśród nowoczesnej, adekwatnej do śródmiejskiej lokalizacji zabudowy.
Modernistyczne wizje centrum miasta przepadły jednak wraz z zadekretowaniem w Polsce realizmu socjalistycznego, czyli w czerwcu 1949 roku.
Nowa ideologia nie dawała konkretnych wskazówek, jak należy kształtować budynki (hasło: "socjalistyczna w treści, narodowa w formie", którym się posługiwano odnośnie architektury, jest w końcu dość ogólne), jednak było jasne, że nowe obiekty, szczególnie te wznoszone w śródmieściu, muszą się wyróżniać tak pod względem architektury, jak urbanistyki. W ten sposób zapowiedziana przez Bieruta w "Sześcioletnim planie odbudowy Warszawy" robotnicza zabudowa mieszkaniowa przy ulicy Marszałkowskiej stała się bardzo ważnym przedsięwzięciem, które miało trwale odmienić tę część miasta. Ambicją było pokazanie, że oto nowa władza w nowych czasach oddaje prestiżowe, do tej pory niedostępne przestrzenie śródmiejskie robotnikom, pracownikom, zrywając z – jak ją przedstawiano – "kapitalistyczną" tradycją ich "ekskluzywności". Nowa zabudowa miała być sprzeciwem wobec opisanego przez Bieruta "miasta zabudowanego bezładnie z fantastycznie przeludnionymi i zaniedbanymi dzielnicami robotniczymi i dostatnio wyposażonym i urządzonymi koloniami bogaczy".
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Budowa bloku przy pl. Konstytucji 6. Z prawej widoczna przedwojenna kamienica przy ul. Marszałkowskiej 50 i autobus, 1951, fot. Archiwum fotograficzne Stefana Rassalskiego/Narodowe Archiwum Cyfrowe NAC/www.szukajwarchiwach.gov.pl
Na lokalizację Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej wybrano południowy kraniec przecinającej centrum stolicy arterii, przed wojną zabudowany głównie czynszowymi kamienicami. Socrealistyczne osiedle miało też częściowo uzupełnić zabudowę pochodzącej z XVIII wieku tzw. Osi Stanisławowskiej, założenia urbanistycznego, w skład którego wchodziły m.in. Plac Politechniki, Plac Zbawiciela, Plac na Rozdrożu, Plac Unii Lubelskiej, Plac Trzech Krzyży. Zespół projektujący ten rozległy teren został powołany do życia w marcu 1950 roku. Otrzymał nazwę "Pracownia MDM", a jego kierownictwo powierzono architektom, którzy kilka miesięcy wcześniej zakończyli prace przy projektowaniu i budowie Trasy W-Z (sami wspominali, że projektowanie MDM zostało im przydzielone "w nagrodę" za sukces, jakim była biegnąca z zachodu na wschód stolicy trasa wraz z towarzyszącą jej zabudową). Kierownikiem Pracowni MDM został Jan Knothe, pracowali z nim Józef Sigalin i Zygmunt Stępiński. W lipcu 1950 roku na łamach miesięcznika "Architektura" architekci wyliczyli główne założenia tego przedsięwzięcia:
1
. Zdecydowane przejście od rekonstrukcji i odbudowy, nawet najbardziej twórczo pojmowanych, do śródmiejskiej budowy całkowicie nowej.
2. Rozpoczęcie budowy centrum miasta w jego najżywotniejszym tradycyjnie i współcześnie rejonie i formowanie centrum nie przy pomocy poszczególnych obiektów, ale przy pomocy jednocześnie projektowanej i realizowanej całej dzielnicy wielkomiejskiej.
3. Przejście od budownictwa osiedlowego do budownictwa miejskiego, od realizacji osiedli w mieście, do realizacji części miasta.
4. Wprowadzenie masy budownictwa mieszkaniowego jako tworzywa wielkomiejskiego centrum, a to przez połączenie tego budownictwa w ramach każdego poszczególnego budynku z budownictwem usługowym nie tylko dla funkcji mieszkania, ale i dla funkcji życia centrum miasta — przede wszystkim z siecią socjalistycznego handlu, żywienia zbiorowego, rozrywki.
Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa miała także stać się stylistycznym wzorem do naśladowania, ideałem socrealistycznej zabudowy w wielkomiejskim stylu, funkcjonalnej, ale jednocześnie monumentalnej, łączącej w sobie zastosowanie mieszkaniowe, jak i symboliczne, jako "nowe śródmieście", efektowna przestrzeń odpowiadająca potrzebom czasu i nowej ideologii. W "Architekturze" członkowie Pracowni MDM wymieniali wśród swoich głównych celów:
harmonijne pogodzenie wymagań dobrego mieszkania z wymaganiami życia ulicy wielkomiejskiej, (...) znalezienie właściwej formy architektonicznej dla nowej złożonej treści socjalistycznej domu, ulicy, placu, dzielnicy, części miasta, dla nowej wielkomiejskiej skali, (...) włączenie architektury budynku mieszkaniowego do arsenału środków realizacji wielkomiejskiego i monumentalnego układu, (...) przetransportowanie narodowych form architektury warszawskiej na skalę wielokrotnie większą od tej, skąd można by czerpać wzory.
Oryginalny projekt Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej obejmował rozległy obszar prawie całej południowej części stołecznego śródmieścia, od terenów na południe od Placu Unii Lubelskiej po ulicę Wilczą na północy, ze wszystkimi przecznicami i placami na wchód i zachód od Marszałkowskiej. Planowano, że pomieści ona 45 tysięcy mieszkańców, a wyposażona będzie w 22 przedszkola, 11 szkół, dziewięć ośrodków zdrowia, kilka kin, teatry, świetlice, sklepy, ratusz, halę targową, a także stację Szybkiej Kolei Miejskiej. Braki finansowe oraz odrzucenie w 1956 roku idei realizmu socjalistycznego spowodowały, że nie wszystkie elementy założenia udało się zrealizować. Mimo to MDM otrzymał planowaną formę.
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
MDM w Warszawie, widok na plac Konstytucji od strony placu Zbawiciela, fot. Dom Spotkań z Historią/www.dsh.waw.pl
Dzielnicę rozplanowano w oparciu o dwie osie: ulicę Marszałkowską oraz Oś Stanisławowską; centralnym punktem założenia stał się wydłużony, szeroki plac, którego pierzeje powstały w pierwszej kolejności. Plac Konstytucji ma cechy reprezentacyjne, które podkreśla nie tylko jego skala, lecz i wyższa od okolicznej, wyposażona w podcienia zabudowa, zdobna nawierzchnia, a także monumentalne kandelabry ustawione na jego końcach. Otaczające plac domy, zgodnie z zasadą architektury "narodowej w formie" są inspirowane warszawskimi zabytkami epoki klasycyzmu i empire: mają wysokie, podcieniowe, poprzedzone schodami partery-cokoły, kilkukondygnacyjne korpusy i zdobne zwieńczenia w postaci balustrad lub attyk. Rozbudowane gzymsy, oprawy okienne, balustrady balkonów i boniowania uzupełnia dekoracyjny detal: płaskorzeźby, mozaiki, sgraffita, kute bramy. Plac Konstytucji oficjalnie otwarto 22 lipca 1952 roku. W dalszej kolejności budowano domy wzdłuż Marszałkowskiej w kierunku południowym, ku placowi Unii Lubelskiej. Choć są skromniejsze niż te przy głównym placu, także udekorowane zostały detalem: rozbudowanymi gzymsami, attykami, tralkowymi balustradami.
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Plac Konstytucji, Warszawa, 1954, Zbyszko Siemaszko/FORUM., fot. Dom Spotkań z Historią
Już w połowie lat 50. było jasne, że nie uda się kontynuować idei łączenia robotniczych mieszkań z monumentalnymi formami architektury. Masywne, zdobione, wyposażone w detal, obłożone kamieniem budowle były po prostu za drogie w budowie. Miały jeszcze jedną wadę: ich realizacja trwała długo, a potrzeby mieszkaniowe rozrastającej się Warszawy błyskawicznie rosły. Zanim jednak polityczna odwilż w październiku 1956 roku ostatecznie zakończyła obowiązywanie doktryny realizmu socjalistycznego, powstały jeszcze kolejne budynki mieszkalne MDM. W tym wyróżniający się na jej tle zespół zabudowy tzw. osiedla Latawiec (nazywanego niekiedy MDM III, bo zrealizowano je w trzecim etapie budowy dzielnicy). Rozciągnięte wzdłuż Alei Wyzwolenia, między Placem na Rozdrożu a Placem Zbawiciela, osiedle powstało w latach 1955–1957 według projektu Eleonory Sekreckiej. Ustawione pierzejowo, przebite wysokimi przejazdami siedmiokondygnacyjne domy nie noszą już znamion estetyki socrealizmu ani nie posiadają detalu zabudowy z ulicy Marszałkowskiej. Mają za to wysokie mansardowe dachy, dwukondygnacyjne cokoły, a ich elewacje licowane są cegłą. Ich formy porównuje się do pochodzącej z końca XIX wieku zabudowy paryskiego Place des Vosges.
Format wyświetlania obrazka
standardowy [760 px]
Plac Konstytucji, fot. Tomasz Jastrzębowski/Reporter/East News
Choć Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa nie została w całości zrealizowana zgodnie z ambicjami jej architektów i ideologów, stała się wzorem dla podobnych realizacji w innych miastach. Nawet jeśli skromniejsze i realizowane w mniejszej skali mieszkaniowe założenia o śródmiejskim charakterze powstały m.in. we Wrocławiu (Kościuszkowska Dzielnica Mieszkaniowa), Gdańsku (Grunwaldzka Dzielnica Mieszkaniowa), wokół placu Wolności w Kielcach czy na Osiedlu Grunwaldzkim w Bielsku-Białej. "Praskim MDM-em" nazywano także osiedle Praga II, zbudowane w latach 1949–1955 według projektu zespołu Jerzego Gieysztora i Jerzego Kumelowskiego wokół Placu Hallera (wtedy: Juliana Leńskiego); 110 budynków mieszkalnych (z najwyższymi i najbogaciej zdobionymi usytuowanymi przy samym placu) powstało jako baza mieszkaniowa dla pracowników fabryk na Żeraniu.
Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa w 2015 roku została wpisana do rejestru zabytków. Uważana jest za drugą po Pałacu Kultury i Nauki najważniejszą realizację nurtu realizmu socjalistycznego w Warszawie.