Pantomima "Mandragora op. 43" powstała pod koniec maja 1920 roku, zaledwie w ciągu kilku dni, zamówiona przez kierownika muzycznego Teatru Polskiego w Warszawie - Leona Schillera, który zwrócił się do Szymanowskiego z prośbą o napisanie wstawki - zakończenia do III aktu komedii Moliera pt. "Mieszczanin szlachcicem". Scenariusz, autorstwa Leona Schillera i Ryszarda Bolesławskiego, składa się z trzech "spraw" - kolejnych scenek historii o miłości Kolombiny i Arlekina oraz perypetiach związanych z ingerencją w ich związek króla Sinadaba (pożądającego Kolombiny) i jego żony (zazdrosnej o męża). Ostatecznie jednak szczęście obu par ratuje tytułowa mandragora, czyli napój mający moc pobudzania miłosnej namiętności, który - zaaplikowany królowi - wzbudza w nim płomienne uczucie do królowej.
Kompozytor napisał utwór wiernie oddający żartobliwy charakter sztuki teatralnej, pełnej dowcipu i różnych gagów, choć pracę nad nim traktował raczej incydentalnie i marginesowo. Kompozycja ta w niczym nie przypomina indywidualnego stylu Szymanowskiego. Znany muzykolog i autor monografii artysty, Tadeusz A. Zieliński, tak oto opisał charakter dzieła:
"W większości mamy tu do czynienia z parodią muzyki wczesnoromantycznej (operowo-baletowej w rodzaju Donizettiego) lub muzyki rosyjskiej z jej orientalnymi stylizacjami (typu Rimski-Korsakow i Borodin), a dobiegający z dali śpiew Arlekina z włoskimi słowami [...] przypomina wręcz popularne piosenki z gatunku O sole mio. Parodia jest zresztą znakomita i często wzbudza uśmiech, jak scena burzy morskiej [...], gdzie muzyka doskonale oddaje przesadne gestykulacje rozbitków."
Premiera pantomimy miała miejsce 15 czerwca 1920 roku w Teatrze Polskim w Warszawie. W 1922 roku była również prezentowana w wersji koncertowej w Nowym Jorku i ponownie w Warszawie pod kierownictwem Grzegorza Fitelberga. Od tego czasu czasem powraca do programów koncertów, choć większą popularnością cieszy się jej wersja sceniczna. Niemniej istnieje także jej kilka rejestracji fonograficznych, m.in. z Kazimierzem Pustelakiem i Orkiestrą Polskiego Radia w Krakowie pod dyrekcją Antoniego Wita (trzy edycje EMI), Stanisławem Meusem i Orkiestrą Filharmonii Śląskiej pod batutą Karola Stryi (Marco Polo, Naxos) oraz Paulosem Raptisem i Orkiestrą Teatru Wielkiego w Warszawie pod kierownictwem Roberta Satanowskiego (Schwann / Musica Mundi / Koch)
Autor: Anna Iwanicka-Nijakowska, wrzesień 2007.
