Do wykonania polichromii kopuły kościoła klasztornego prepozyt zgromadzenia filipinów w Gostyniu, ksiądz Michał Kodyński, zatrudnił w 1746 roku znanego śląskiego malarza Georga Wilhelma Neunhertza.
Budowę kościoła p.w. św. Filipa Nereusza, na wzór weneckiego kościoła Santa Maria della Salute, rozpoczęto w 1675 roku. Konsekrowano go w 1698 roku, ale rozległe prace budowlane trwały do lat dwudziestych następnego stulecia. W roku 1728 ukończono znajdującą się na ośmiobocznym korpusie eliptyczną kopułę, nie wykonano jednak wówczas jej polichromii.
Zadaniem Neunhertza było stworzenie dekoracji malarskiej przedstawiającej osiem scen z życia założyciela zakonu Filipinów, św. Filipa Neri (Nereusza), żyjącego w XVI wieku florentczyka, który w 1550 roku założył Bractwo Trójcy Świętej opiekujące się chorymi pielgrzymami. Następnie, już jako kapłan, Filip Neri powołał do istnienia Konfederacje Oratorianów (Oratorium) przy kościele św. Hieronima w Rzymie skupiające przedstawicieli różnych warstw społecznych we wspólnej potrzebie rozwoju duchowego przez modlitwę, śpiew, teatr, studiowanie katechizmu, lekturę pism teologicznych i żywotów świętych. Jednym z zajęć członków Oratorium była opieka nad chorymi i potrzebującymi pomocy.
Praca nad freskami w Gostyniu trwała od 20 czerwca do 30 sierpnia 1746 roku. Ostatecznie w podzielonej gurtami na osiem kwater kopule powstało tyleż scen przedstawiających epizody z życia Filipa Neri. Neunhertz w kompozycji malowideł zastosował charakterystyczne dla sztuki baroku malarstwo iluzjonistyczne, bogate w przedstawienia architektury, teatralnie ujęte pozy postaci, kotary i draperie. Wszystkie pola w górnych partiach zakończone są fantazyjną dekoracją rocaille.
Pierwsza chronologicznie scena przedstawia młodego Filipa opuszczającego dom rodzinny. Centralna grupa usytuowana jest w lewym dolnym rogu, gdzie stojący przed portykiem ujętym kolumnami młodzieniec żegna się z płaczącymi niewiastami. Tłem tej sceny jest architektura w postaci arkadowego wiaduktu, na którym widać idące kobiety w długich sukniach. Druga scena wyobraża kazanie Filipa w rzymskim kościele dominikanów. Kolejnym epizodem z życia świętego jest jego praca duszpasterska: chrzest udzielony nawróconemu poganinowi.
Następna kwatera prezentuje audiencję u papieża Grzegorza XIII, którą odbył Filip w celu uzyskania pozwolenia na założenie zakonu. W scenie tej na tarczy w lewym dolnym rogu, u stóp mężczyzny z halabardą, będącego być może autoportretem Neunhertza, znajduje się sygnatura artysty: "Anno 1746 20 Juni incoepta 30 Augusti haec consummata Pictura per D. Georgium Wilhelm. Neunhertz sub A.R.P. Michaele Łodyński Praeposito Contr. Orator" (cyt. za Anną Dobrzycką). Obok sceny figuralnej kompozycję wypełnia monumentalny łuk przysłonięty purpurowo fioletowym baldachimem.
Dalej ukazana została symboliczna scena przebicia serca świętego, nawiązująca do legendy, jakoby podczas mistycznych doznań w serce Filipa uderzyła ognista kula bądź strzała i powiększyła mu je do nadnaturalnych rozmiarów. Scena obok jest również symbolicznym wyobrażeniem cudów świętego, u którego stóp zebrali się licznie uzdrowieni i nawróceni grzesznicy. Przedostatnie malowidło ukazuje śmierć Filipa w 1595 roku. Rozbudowany program wieńczy Apoteoza Filipa w niebie, gdzie zstępujący Chrystus przyjmuje go do panteonu świętych, wskazując na czekający na niego symboliczny tron.
Zjawisko przedstawiania na kopułach świątyń scen z życia Jezusa, Marii, a także świętych, ściśle związane jest symboliką samej kopuły. Jako odzwierciedlenie nieba jest ona ważnym elementem znaczeniowym w architekturze sakralnej. Bęben ośmiodzielnej kopuły w Gostyniu, ujęty wydatnym i regularnie wyłamanym belkowaniem, dzielą na równe części kompozytowe filary na cokołach, między którymi znajduje się szesnaście zamkniętych arkadowo otworów okiennych. Na osi ośmiu narożnych filarów bębna poprowadzono gurty dzielące kopułę na osiem równych pól, nasady belkowania każdego z gurtów zakończono wolutami. Na pozostałych filarach na belkowaniu widnieją niewielkie stiukowe rzeźby aniołków trzymających tablice ośmiu błogosławieństw. Kopułę wieńczy wysoka latarnia z namalowanym symbolem Oka Opatrzności Bożej w otoku główek anielskich.
Jako odpowiedź Kościoła Katolickiego na Reformację, w epoce baroku popularne stały się wątki hagiograficzne, w których promowano cnotliwe i oddane Bogu życie świętych. Sceny w gostyńskiej kopule podkreślają, że Filip Neri przez pobożne życie zapewnił sobie miejsce w panteonie świętych, zbliżył się do doskonałości boskiej. W większości kwater można zauważyć charakterystyczne tło, kłębiaste chmury i jasną przestrzeń niezakłóconą zbędnymi dodatkami, w głębi której pojawiają się często główki uskrzydlonych aniołków lub putta. Ta część podkreśla sferę niebiańską, w której znajduje się św. Filip, poszczególne sceny są przywołaniem potencjalnych epizodów z jego życia, ujętych nie historycznie a symbolicznie.
Dopełniającym program elementem jest dekoracja rzeźbiarska kopuły. Obecność stiukowych aniołków z tablicami ośmiu błogosławieństw zaznacza wymowę ideową fresków kopuły. Wszak św. Filip przestrzegał w swym życiu ściśle nauki Ewangelii. Eksponowanie scen z życia miało głównie charakter dydaktyczny, a dzięki językowi plastycznemu wzruszało, zachwycało i napominało wiernych do życia zgodnie z nauką Kościoła. Znajdujące się w latarni Oko Opatrzności z wychodzącymi zeń promieniami akcentuje połączenie w Kościele obydwu liturgii: boskiej i ziemskiej, jest znakiem obecności Boga w świątyni oraz charakterystycznym punktem zamykającym program treściowy kopuły.
Malowidła w Gostyniu są jednymi z ostatnich znanych realizacji Georga Wilhelma Neunhertza. Przedstawiają już dojrzały warsztat malarski artysty. Swobodny dukt pędzla i mniejsza dbałość o szczegóły charakteryzują jego manierę malarską. Iście barokowy charakter zdradzają pełne dynamizmu i teatralności pozy, iluzjonistycznie traktowana architektura, kłębiące się w górnych częściach kompozycji chmury, ukazane i powtarzane w większości scen, wręcz w tanecznym ruchu trzymające różne atrybuty putta. Przed oczami wiernych rozgrywają się teatralne sceny opiewające miłość i pobożność godną naśladowania.
Literatura:
- Anna Dobrzycka, "Jerzy Wilhelm Neunhertz, malarz śląski", Poznań 1958, s. 55-59;
- Jakub Sito, "Georg Wilhelm Neunhertz w Rzeczypospolitej", [w:] "Willmann i inni. Malarstwo, rysunek i grafika na Śląsku i w krajach ościennych w XVII i XVIII wieku", red. A. Kozieł, B. Lejman, Wrocław-Legnica, 2001;
- "Słownik Artystów Polskich i obcych w Polsce działających. Malarze, rzeźbiarze, graficy", tom VI, pod red. Katarzyny Mikockiej-Rachubowej i Małgorzaty Biernackiej, Warszawa 1998, s. 45-46;
- www.filipini.gostyn.pl/filipini/filip_neri
Autor: Katarzyna Mączewska, grudzień 2009
- Georg Wilhelm Neunhertz
freski kopuły ze scenami życia św. Filipa Neri
kościół filipinów w Gostyniu
ok. 1746