Biblioteka Narodowa

275 lat od powstania polskiej Biblioteki Narodowej jej siedziba przeszła ważną metamorfozę: doczekała się nowoczesnych, wygodnych i niezwykle starannie zaprojektowanych czytelni. Ale nie tylko z tego powodu warto zajrzeć do warszawskiego gmachu Biblioteki Narodowej.

Od 24 lutego 2022 roku czytelnicy i czytelniczki mogą korzystać ze wszystkich zasobów Biblioteki Narodowej w przebudowanych, nowoczesnych i wygodnych czytelniach. Dzień inauguracji nowych przestrzeni tej najważniejszej polskiej książnicy nie został wybrany przypadkowo: tego dnia obchodzona jest rocznica reaktywowania Biblioteki Narodowej przez prezydenta RP Ignacego Mościckiego w 1928 roku. A historia tej instytucji jest tyleż długa (sięga połowy XVIII wieku), co burzliwa. Jak podkreślał w czasie inauguracji nowych czytelni dyrektor Biblioteki Narodowej dr Tomasz Makowski,

polska Biblioteka Narodowa jest szczególnym symbolem – była dwa razy zamykana i niszczona, kiedy Polska traciła niepodległość. I trzy razy otwierana na nowo, gdy ojczyzna niepodległość odzyskiwała. Polski księgozbiór trzeba było budować niemal od nowa.

Fundamentem dla współczesnej Biblioteki Narodowej była otwarta dla publiczności 8 sierpnia 1747 roku Biblioteka Załuskich, publiczna książnica ufundowana przez braci Andrzeja i Józefa Załuskich; placówka działała w należącym do rodziny Załuskich pałacu przy ulicy Daniłowiczowskiej w Warszawie, zwanym Domem pod Królami (zniszczony w czasie powstania warszawskiego, odbudowany w latach 60. XX wieku gmach, który swoją nazwę zawdzięcza rzędowi zdobiących fasadę popiersi władców, dziś jest siedzibą Stowarzyszenia Autorów ZAiKS). Po śmierci Józefa Załuskiego w latach 70. XVIII wieku Bibliotekę pod swoją kuratelę przejęły władze państwowe; w 1780 roku sejm przyjął uchwałę, dzięki której biblioteka otrzymywała obowiązkowy egzemplarz każdej książki, jaka ukazała się wówczas w Polsce.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Warszawa, ul. Daniłowiczowska z domem Biblioteki Załuskich, fot. Polona.pl

Obrazek

biblioteka_narodowa_12970176.jpg

Niedługo po upadku insurekcji kościuszkowskiej ogromne zbiory Biblioteki Załuskich (ok. 400 tysięcy książek, 20 tysięcy rękopisów, 40 tysięcy rycin) zostały zrabowane przez Rosjan, wywiezione do Petersburga i włączone do zbiorów tamtejszej biblioteki. W podobny sposób w czasie zaborów Polska straciła wiele cennych księgozbiorów i kolekcji z XVIII i XIX wieku. Wiele z nich na mocy podpisanego w 1921 roku traktatu ryskiego zostały przez Związek Radziecki zwrócone Polsce. I to właśnie te powracające do kraju w latach 1923-1934 zbiory ksiąg, rękopisów, map, rycin stały się pierwszym zasobem utworzonej rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z mocą ustawy z dnia 24 lutego 1928 Biblioteki Narodowej. Jej pierwszym dyrektorem został Stefan Demby, naczelnik Wydziału Bibliotek w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, inicjator tworzenia zbioru cennych dla polskiej historii i kultury rękopisów, dokumentów, wydawnictw.

Nowo utworzona instytucja otrzymała siedzibę w oddanym właśnie do użytku gmachu Biblioteki Wyższej Szkoły Handlowej; w 1935 roku część najcenniejszych zbiorów przeniesiono do Pałacu Potockich przy Krakowskim Przedmieściu (dziś mieści się w nim Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego). Jak można się dowiedzieć z dziejów Biblioteki Narodowej opisanych na jej stronie internetowej:

Według ostatniego sporządzonego przed wojną sprawozdania BN z lat 1938–1939, w Dziale Rękopisów Starszych znajdowało się około 14 500 jednostek, w Dziale Rękopisów Nowszych 9251 jednostek; ponadto w BN gromadzono rękopiśmienne teatralia (18 414 jednostek) i muzykalia (5064 jednostek), a także zbiory Gabinetu Matematycznego i Fizycznego (106 jednostek). Łącznie wszystkich rękopisów w BN było 42 175 oraz 10 678 jednostek rękopisów muzycznych i nut.

Niestety ten spis bardzo szybko przestał być aktualny, w czasie II wojny światowej, a przede wszystkim w powstaniu warszawskim duża część zbiorów Biblioteki Narodowej spłonęła. Spośród ocalałych zasobów bibliotecznych znalazły się także ukryte tuż przed wybuchem wojny dwie skrzynie, a w nich m.in. Psałterz floriański, Kazania świętokrzyskie, iluminowane rękopisy średniowieczne i autografy utworów Fryderyka Chopina.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Pałac Krasińskich / Rzeczpospolitej w Warszawie, siedziba zbiorów specjalnych Biblioteki Narodowej, fot. Marek Bazak / East News

Obrazek

biblioteka_narodowa_fot_marek_bazak_en_01338103_0002-s.jpg

W 1945 roku Biblioteka Narodowa wznowiła działalność w swojej przedwojennej siedzibie, czyli zajmując część budynku biblioteki uczelni ekonomicznej po wojnie przemianowanej na Szkołę Główną Planowania i Statystyki (SGPiS). Ten stan jednak nie mógł trwać długo, bo uczelnia nie bardzo mogła już dzielić się budynkiem z także przecież powiększającą swoje zbiory Biblioteką Narodową (po wojnie znów aktualny był obowiązek przekazywania BN egzemplarza każdej ukazującej się w Polsce publikacji; od 1996 obowiązkowe są dwa takie egzemplarze). W kolejnych dekadach zbiory pozbawionej własnej siedziby Biblioteki Narodowej były rozproszone, przechowywano je w różnych miejscach na terenie Warszawy. Dyrekcja BN przez lata starała się o budowę godnej dla takiej instytucji siedziby. Pierwszy oficjalny krok w tym kierunku został poczyniony w grudniu 1960 roku – wtedy to Prezes rady Ministrów podpisał uchwałę o lokalizacji gmachu Biblioteki Narodowej na Polu Mokotowskim, po zachodniej stronie Alei Niepodległości, między ulicami Rakowiecką i Wawelską. Na czas budowy nowego gmachu książnica swoje zbiory przechowywała m.in. w Pałacu Krasińskich (zw. Rzeczpospolitej) i w dawnym gmachu Ordynacji Krasińskich przy ulicy Okólnik oraz w nowo zbudowanym gmachu archiwów przy ulicy Hankiewicza na Ochocie.

W listopadzie 1961 roku ogłoszono, a rok później rozstrzygnięto ogólnopolski konkurs architektoniczny na projekt gmachu Biblioteki Narodowej w Warszawie. Wpłynęło na niego 41 prac, przyznano 4 nagrody i 11 wyróżnień, które wybrało jury pod przewodnictwem Tadeusza Zielińskiego, w którym zasiedli także m.in. Zygmunt Skibniewski, Julian Duchowicz, Adolf Ciborowski. Ze względu na szczególne potrzeby Biblioteki Narodowej, ale i z powodu specyficznej okolicy, w jakiej nowy gmach miał powstać regulamin konkursu w dużym stopniu sugerował różne rozwiązania przestrzenne, dotyczące czy to powierzchni magazynu, jego sposobu komunikacji z innymi częściami budynku, ale i skali i rodzaju zabudowy, jaki miał powstać na skraju rozległego, płaskiego terenu zielonego. "Jak określić wynik konkursu? Niewątpliwie dał on bardzo obfity plon. Zawiódł tych, którzy spodziewali się być może jakichś rewelacji" – pisano w 1963 roku na łamach magazynu "Architektura". Zgodnie z założeniami konkursowymi wybrano budynek, który miał się stapiać z krajobrazem, nie dominować i nie górować nad nim. Pierwszą nagrodę otrzymała propozycja Stanisława Fijałkowskiego, który miał już wtedy na koncie wizję urbanistyczną oraz projekty kilku budynków Uniwersytetu im. Marii Skłodowskiej Curie w Lublinie, a w kolejnych dekadach opracował jeszcze wiele obiektów akademickich, w tym kampus warszawskiej Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, budynki Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, a także m.in. siedzibę Teatru Muzyczny i Filharmonii im. Henryka Wieniawskiego w Lublinie czy konsulaty RP w Wilnie, Brukseli, Pradze, Kairze, Atenach.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Śródmieście w Warszawie, po lewej stronie widoczna budowa Biblioteki Narodowej, fot. szukajwarchiwach.gov.pl

Obrazek

biblioteka_narodowa_33_53_0_8_550_277322.jpg

Koncepcja brył i przestrzeni harmonijnie związana z parkowym otoczeniem i wymaganiami użytkowymi; podstawową wartość projektu stanowi jedność prawidłowo zorganizowanej funkcji z dobrą koncepcją przestrzenną obiektu; niemal bezbłędna odpowiedź na program Biblioteki Narodowej. Bardzo dobre rozwiązania układu funkcjonalnego

– pisano w uzasadnieniu werdyktu o wybraniu do realizacji projektu Stanisława Fijałkowskiego. Co ciekawe, jak podliczono na łamach magazynu "Architektura", tylko 30 procent z nadesłanych na konkurs projektów zakładało budowę jednej, zwartej bryły. 60 procent uczestniczących w konkursie architektów widziało siedzibę Biblioteki Narodowej jako zespół niskich zabudowań. Do tej grupy należała także zwycięska wizja Stanisława Fijałkowskiego. Jego konkursowy projekt siedziby Biblioteki Narodowej zakładał powstanie trzech głównych połączonych ze sobą budynków. Pierwszy z nich – to 11-kondygnacyjny magazyn z dwoma piętrami podziemnymi. Dwa kolejne otrzymały formę horyzontalną, architekt widział je jako rozciągnięte wzdłuż parkowych terenów zielonych modernistyczne, w dużym stopniu przeszklone pawilony. Długi, trzykondygnacyjny przeznaczono na pracownie i tzw. działy produkcyjne, niższy o jedno piętro i założony na planie kwadratu z dużym wewnętrznym dziedzińcem miał być budynek udostępniania zbiorów: na parterze miał pomieścić czytelnie, katalogi, muzeum książki, salę wykładowo-kinową, na piętrze – zbiory specjalne.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Biblioteka Narodowa, fot. Wikimedia Commons

Obrazek

biblioteka_narodowa_w_warszawie_2017.jpg

Gdy w listopadzie 1962 roku ogłaszano wyniki konkursu na projekt siedziby Biblioteki Narodowej w Warszawie zakładano, że pierwsi czytelnicy skorzystają z niej w 1965 roku. Rzeczywistość okazała się jednak mniej przychylna tej koncepcji. Plan budowy książnicy kilka razy wypadał z rządowych planów, wiele lat trwały kłopoty z pozyskaniem gruntu pod budowę (teren miał wielu właścicieli), brakowało funduszy na przedsięwzięcie tej skali. Ostatecznie pierwsza łopata na placu budowy gmachu została wbita prawie piętnaście lat po rozstrzygnięciu konkursu, 2 kwietnia 1977 roku. Zbiory z rozproszonych siedzib Biblioteki Narodowej do nowego gmachu przeniesiono w 1989 roku, jednak jeszcze przez kolejną dekadę trwały prace budowlane i wykończeniowe w niektórych częściach budynku. Czytelnię Ogólną oddano do użytku w 1995 roku.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Biblioteka Narodowa, czytelnia główna przed przebudową, fot. Wikimedia Commons / CC BY-SA 3.0

Obrazek

1920px-polish-natl-library-reading-room-01.jpg

Choć budowa siedziby Biblioteki Narodowej zajęła, bagatela, ponad trzy dekady, szczęśliwie dla projektu przez cały ten czas mógł nadzór nad nim sprawować jego architekt. Aż do oddania do użytku wszystkich czytelni Stanisław Fijałkowski brał udział w projektowaniu gmachu, wprowadzał też w nim liczne zmiany, wynikające ze zmieniających się potrzeb i pojawiających się zdobyczy techniki (np. w latach 70. do przestrzeni budynku wprowadzono usprawnienia związane z automatyzacją obsługi i transportu książek, niemożliwe do przewidzenia w 1961 roku). Dzięki temu, że mimo długiego czasu budowy autor pierwotnej koncepcji uczestniczył w niej do samego końca, udało się zrealizować obiekt o spójnej, harmonijnej bryle i konsekwentnie opracowanej formie. Ostatecznie siedziba Biblioteki Narodowej została założona z trzech dużych, głównych budynków oraz trzech mniejszych obiektów, pomiędzy którymi powstało wiele różnej wielkości zielonych dziedzińców.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Nowa czytelnia Biblioteki Narodowej, fot. Jakub Certowicz / Biblioteka Narodowa

Obrazek

biblioteka_narodowa_8.jpg

Już na początki XXI wieku – nadal pod nadzorem Stanisława Fijałkowskiego – gmach Biblioteki Narodowej przeszedł pierwszą modernizację; dotyczyła ona remontu elewacji, ale i wprowadzenia do gmachu nowoczesnych instalacji (np. internetowych), wymiany okien, ale i nowych kaloryferów czy energooszczędnego oświetlenia. Ale konieczne były większe zmiany. W 2015 roku rozpisano konkurs architektoniczny na projekt modernizacji czytelń i przestrzeni publicznych gmachu głównego. Pierwszą nagrodę otrzymała w nim pracownia Konior Studio, prowadzona przez śląskiego architekta Tomasza Koniora, znanego z takich realizacji, jak Centrum Nauki i Edukacji Muzycznej Symfonia i siedziba Narodowej Orkiestry Symfonicznej Polskiego Radia, obie w Katowicach, gmach Sądu Rejonowego w Rzeszowie czy Zespołu Państwowych Szkół Muzycznych nr 1 w Warszawie.

Architekci z pracowni Konior Studio zaproponowali dość znaczącą zmianę aranżacji przestrzeni w głównym budynku BN, jednocześnie starając się uszanować modernistyczną architekturę i zachować "ducha" bibliotecznych przestrzeni jakie rysował Stanisław Fijałkowski.

Thumbnail — Nowa czytelnia Biblioteki Narodowej, fot. Jakub Certowicz / Biblioteka Narodowa

Największą zmianą stało się zadaszenie dziedzińca głównego budynku czytelń. W ten sposób uzyskano rozległą, nakrytą dachem ze świetlikami "wysoką i rozświetloną naturalnym światłem przestrzeń, która nie tylko określa charakter wnętrz, ale także staje się głównym punktem odniesienia" – jak to opisują sami architekci. Zgodnie ze współczesnymi trendami i oczekiwaniami użytkowników czytelnie Biblioteki Narodowej stały się znacznie bardziej otwarte, z tysiącami woluminów w wolnym dostępie, z nowoczesnymi i dostosowanymi do potrzeb mniejszymi czytelniami specjalistycznymi czy pokojami dla zespołów badawczych. Dzięki modernizacji powierzchnia dostępnych dla użytkowników czytelń powiększyła się aż trzykrotnie. Projektujący modernizację architekci wiele uwagi przywiązali zarówno do rozwiązań technicznych (starannie zaprojektowano oświetlenie czy akustykę czytelń i części ogólnodostępnych), jak estetycznych. W większości miejsc zachowano oryginalne okładziny kamienne, jednak wśród materiałów wykończeniowych pojawiły się także miedź, stal i drewno, które znacząco wpłynęły na estetykę czytelń (np. miedziane osłony instalacji na sufitach widziane w różnym oświetleniu czy pod różnym katem efektownie zmieniają swój kolor, a regały czy stoły z prawie czarnego drewna kontrastują z jasnymi taflami kamienia na ścianach). Użytkownicy Biblioteki Narodowej na pewno docenią też bardzo efektowne spiralne schody, rozpięte pomiędzy trzema poziomami otwartej przestrzeni czytelń (wewnątrz spirali schodów zmieściła się także winda). Poza swoją podstawową funkcją wykonane z ciemnej stali schody spektakularnie przełamują uporządkowany rytm pionów i poziomów regałów i biurek.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Nowa czytelnia Biblioteki Narodowej, fot. Paweł Morawiec / Biblioteka Narodowa

Obrazek

biblioteka_narodowa_3.jpg

"Biblioteka Narodowa jest żywą pamięcią Rzeczypospolitej" – mówił podczas prezentowania nowych czytelń dziennikarzom dyrektor Biblioteki Narodowej dr Tomasz Makowski. Na szczęście jednak nikt nie ma zamiaru traktować jej jako muzeum, przeciwnie, dzięki współczesnej przebudowie strefy czytelń modernistyczny, harmonijne skomponowany z zielenią Pola Mokotowskiego gmach ma szansę znów stać żywym miejscem, przyciągającym zarówno osoby ze świata nauki, jak... koneserów stylowych wnętrz.

Bibliografia:
Wojciech Onitzch, Konkurs na gmach Biblioteki Narodowej w Warszawie, "Architektura", nr 11, 1962
50 lat Biblioteki Narodowej, Warszawa, 1928-1978, komitet redakcyjny pod kierunkiem Witolda Stankiewicza, Warszawa 1984
Tomasz Konior, Marcin Piotrowski, Biblioteka Narodowa/Warszawa, "Architektura-murator", nr 12, 2021

biblioteka narodowa

tomasz konior