Peiper był główną postacią środkowoeuropejskiej awangardy, jednym z jej najwcześniejszych i najbardziej wpływowych przedstawicieli. Peiper przebywał w artystycznych środowiskach wielokulturowego Paryża i Madrytu i gdy powrócił do Polski, był bogaty w doświadczenia wyniesione z tamtych miejsc i środowisk.
Wystawa jest właśnie o tym, jak się zaczyna polska nowoczesność i jaką rolę odegrał Peiper w rozwoju nowoczesnej kultury. Można bowiem powiedzieć, że był filarem tej kultury w Polsce. W momencie, gdy nasz kraj wydobywał się z romantyzmu XIX wieku, obarczonego wspaniałą, ale coraz mniej przydatną legendą ziemi i wsi, oraz ze zniszczeń, jakich doznał, tak jak i cała Europa podczas I wojny światowej, Peiper dostrzegał konieczność przemian cywilizacyjnych: urbanistycznych, technologicznych, ekonomicznych. Był jednym z nielicznych, jeśli nie jedynym estetykiem, teoretykiem literatury i sztuki, który był czuły na te kwestie i wyrażał je w swoich głośnych manifestach, jak "Miasto, masa, maszyna".
I dlatego na pytanie, czy Peiper jest istotny dla współczesności, odpowiadam "tak", ponieważ to on rozpoczął dyskusję w Polsce, w której i my dzisiaj uczestniczymy, żyjąc w środowisku zekonomizowanym, stechnologizowanym, ścierając się z tą rzeczywistością.
Dlaczego nazywano Peipera papieżem awangardy?
Tytuł, który zapewne powstał przy jakimś kawiarnianym stoliku lub pojawił się w prasie, był początkowo nieco ironiczny, ale wkrótce to się zmieniło. Peipera zaczęto traktować serio, widząc jak ożywia on polską scenę artystyczną i literacką, jak walczy o skierowanie polskiej kultury na tory nowoczesności. Był "zwrotniczym" tych zmian. Pamiętajmy, że swemu artystycznemu pismu nadał nazwę "Zwrotnica".
"Zwrotnicy" poświęcamy trzy sale i jest to centralny punkt wystawy, ukazujący pierwszoplanową rolę Peipera, poety i teoretyka w wytyczaniu dróg rozwoju polskiej awangardy. W pierwszej serii "Zwrotnicy" (1922-23) Peiper dokonał zamknięcia etapu futurystycznego i formistycznego; kładąc nacisk na nowy kierunek poszukiwań, wskazywał podstawy nowej - konstruktywistycznej estetyki w sztuce i literaturze.
Jednocześnie formułował konieczność pozytywnego myślenia o budowie nie tylko społeczeństwa nowoczesnego, ze wszelkimi jego kulturalnymi atrybutami, lecz również nowoczesnego państwa – mając na uwadze modernizację Polski.
Ten wątek został najwyraźniej zilustrowany w sali poświęconej "drugiej" "Zwrotnicy" z lat 1926-27 i artystom oraz poetom będącym w jej orbicie. Znajdują się pośród nich wielkie nazwiska nowej sztuki: Kazimierz Malewicz, Władysław Strzemiński, Fernand Léger, Mojżesz Kisling, Juan Gris, Mieczysław Szczuka, Sonia i Robert Delaunayowie.
W tytule wystawy wymieniona jest Hiszpania...
Gdy wybuchła I wojna światowa, artyści opuszczali Paryż i wielu z nich udawało się do Hiszpanii. W Madrycie kwitło życie artystyczne i intelektualne. Znalazł się tam Peiper, który wcześniej jako poddany austrowęgierski, został internowany. Udało mu się jednak przedostać do neutralnej Hiszpanii, do Madrytu. Tam byli też i inni Polacy - Józef Pankiewicz, Jan Wacław Zawadowski, Władysław Jahl oraz Marian Paszkiewicz. Przebywali tam również Jorge Luis Borges i jego siostra Norah, Sonia i Robert Delaunayowie, Guillermo deTorre, Vicente Huidobro.
Peiper - debiutujący jako autor szkiców literackich i dziennikarz hiszpańskich czasopism utrzymywał kontakty z wybitnymi intelektualistami hiszpańskimi, jak Manuel Azana czy José Ortega y Gasset. To kolejny, ważny wątek tej wystawy: ukazanie środowiska nowoczesnego przełomu kultury w Hiszpanii oraz roli, jaką wówczas odegrali Polacy w Madrycie.
Jak to będzie pokazane?
Na wystawie znajdzie się ponad 270 eksponatów: obrazów, grafik i publikacji z kilkudziesięciu kolekcji zagranicznych i polskich. Po raz pierwszy pokażemy polskiej publiczności wczesne, ultraistyczne prace Władysława Jahla, po raz pierwszy również widzowie będą mogli zobaczyć prace artystów takich jak Rafael Barradas, Norah Borges czy Francisco Bores; pokażemy poezje wizualne Vicente Huidobra, powstałe w okresie, w którym Peiper współpracował z Ultra i prasą hiszpańską, a także wczesne dzieła Juana Grisa, który w połowie lat 20. zilustrował tomik polskiego poety.
A więc twórczość artystów hiszpańskich i hiszpańskojęzycznych spotyka się z dziełami polskich twórców?
Twórczość nowatorów działających na przeciwległym skraju Europy skonfrontowana jest z powstałymi w tym samym czasie pracami polskich formistów i futurystów, przede wszystkim artystów krakowskich. Dlatego pokazujemy dzieła głównych przedstawicieli polskiej sztuki nowoczesnej i awangardowej: Władysława Strzemińskiego, Leona Chwistka, Tytusa Czyżewskiego, Tymona Niesiołowskiego, Leona Dołżyckiego, Henryka Stażewskiego, Katarzyny Kobro, Marka Włodarskiego.
Czy jest to wystawa o Tadeuszu Peiperze, czy raczej o awangardzie?
Na wystawie prezentujemy artystyczny świat Peipera - dzieła artystów, którzy go inspirowali, z którymi współpracował. Jednak bez wątpienia postacią główną, centralną jest Tadeusz Peiper, poeta, krytyk literacki, teoretyk poezji, eseista, założyciel i redaktor czasopisma "Zwrotnica", autor powieści i autor programu poetyckiego Awangardy krakowskiej. Ideą wystawy jest jednak też pokazanie ważnego i bardzo ciekawego momentu kształtowania się europejskiej i polskiej awangardy, i co więcej - czasu, gdy awangarda zaczęła wytracać swój impet.
Zatem narracja wystawy prowadzi widza przez Paryż w 1914 roku, madryckie, kosmopolityczne środowisko artystyczno-literackie lat 1915-21, poprzez formistyczny i futurystyczny Kraków, ku awangardowym utopiom artystycznym i cywilizacyjnym lat 20. Ale ostatnia sala wystawy ukazuje krach modernistycznych utopii, napór wizji katastroficznych poprzedzający wybuch II wojny światowej – i towarzyszący tym procesem gwałtowny rozwój komunikacji i kultury masowej.
Dr Piotr Rypson jest zastępcą dyrektora ds. naukowych w Muzeum Narodowym w Warszawie, krytykiem sztuki, historykiem literatury i kultury wizualnej. W Muzeum Narodowym odpowiada m.in. za program merytoryczny, projekty badawcze, edukację, wydawnictwa, cyfryzację i udostępnianie zbiorów on-line.
Wystawa "Papież Awangardy. Tadeusz Peiper w Hiszpanii, Polsce, Europie" będzie czynna w Muzeum Narodowym w Warszawie od 28 maja do 6 września. Później, od 18 września do 6 listopada 2015 r. będzie pokazywana w Real Academia de Bellas Artes de San Fernando w Madrycie. Kuratorem jest Piotr Rypson we współpracy z Moniką Poliwką i Juanem Manuelem.
Rozmawiała Anna Bernat (PAP), oprac. Agata Dudek-Woyke, maj 2015.