Paderewski: XIX-wieczny wirtuoz autopromocji

gettyimages-517198390.jpg, default, Karykatura Paderewskiego, 1900, fot. Getty Images, center

W XIX wieku Ignacy Jan Paderewski był gwiazdą wielkiego formatu. Wpływ na to miał nie tylko jego talent muzyczny, ale także nadzwyczajne zdolności marketingowe, które przy okazji pomogły mu wpłynąć na losy Polski.

Histeria fanów z początków ery rock’n’rolla, próby nawiązania kontaktu z idolami za wszelką cenę, omdlenia i rozbieranie się na koncertach, miały miejsce jeszcze przed 1950 rokiem. Zanim publiczność oszalała na punkcie Elvisa, Michaela Jacksona czy Beatlesów świat ogarnął fenomen znany jako "paddymania". Jakim cudem muzyk z Europy Wschodniej stał się znanym na całym świecie celebrytą? Co wprawiało jego fanów i fanki w zachwyt? Czy Paderewski był tylko genialnym pianistą czy może jednak sprawnym biznesmenem o godnych pozazdroszczenia umiejętnościach zarządzania własnym wizerunkiem?

Narodziny gwiazdy

Kiedy zaczął się kult Paderewskiego? Podobnie jak Beatlemania miało to miejsce w Anglii, prawdopodobnie 15 czerwca 1890. Tego dnia w londyńskiej Saint James Hall trzydziestoletni pianista z Polski miał dać swój trzeci kontraktowy koncert. Paderewski, uczeń słynnego Teodora Leszetyckiego, spędził kilka lat w trasach koncertowych po całej Europie, jednak jego sława nie była w żadnym stopniu ukonstytuowana. Na dodatek po raz pierwszy koncertował w wielkiej Brytanii. Jego dwa wcześniejsze występy spotkały się z chłodnym przyjęciem zarówno publiczności, jak i przez krytyków. Jeden z krytyków nazwał go nawet "kowalem pianina".

Jednak 15 czerwca był zupełnie inny. Historyk Ludwik Stomma opisał to wydarzenie tak:

Gdy Paderewski pojawił się przed wejściem, tłum ogarnęła histeria. Mieszkanki Londynu, po których normalnie nikt nie spodziewał się takiego zachowania, napierały na klatkę schodową krzycząc do Paderewskiego "Należymy do Ciebie! Jesteśmy Twoje!". Następnie podciągając spódnice, ukazywały frywolną bieliznę z wyszytym imieniem idola. Ze względu na społeczne morale policja musiała interweniować.

Po koncercie publiczność rzuciła się na scenę, obsypując pianistę kwiatami, próbując go dotknąć lub pocałować w dłoń. Andrzej Zamoyski, autor biografii Paderewskiego, twierdzi, że taka spontaniczna reakcja miała miejsce do tej pory tylko raz w Paryżu. Jednak od czasu londyńskiego koncertu stało się to normą.

Amerykańska "paddymania"

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Karykatura Paderewskiego, fot. Mary Evans Picture Library/East News

Obrazek

ignacy_jan_paderewski_en_00958306_0165.jpg

Prawdziwe szaleństwo związane z Paderewskim rozpocznie się jednak nieco później w Stanach Zjednoczonych. To tam właśnie ukuto termin "paddymania". W Ameryce Paderewski był znany jako "Paddyroosky" albo po prostu "Paddy". Po trzech pierwszych koncertach z orkiestrą Paderewski zaczął występować solo, był zresztą pierwszym pianistą, który wystąpił sam w New Music Hall (znanym dziś jako Carnegie Hall), gdzie grał przed publicznością liczącą około 3700 osób. Ponownie, tuż po koncercie, publiczność wtargnęła na scenę, uniemożliwiając Paderewskiemu opuszczenie budynku. Natomiast w Chicago Paderewski pobił kolejny rekord, gdyż występował przed 4 tysiącami osób. W trakcie swojej pierwszej trasy po Ameryce w ciągu 117 dni dał 107 koncertów.

Pianista wrócił do Ameryki tego samego roku (w trakcie swojej kariery Paderewski był w trasach koncertowych w Stanach 50 razy). Ponownie publiczność oszalała na jego punkcie. Zorganizowano nawet specjalne pociągi mające dowieźć publiczność na miejsce koncertów. W Nowym Jorku zamykano ulice wokół miejsc, gdzie przebywał Paderewski, a jego hotel na Piątej Alei był stale otoczony kordonem policyjnym

Frenetyczne fanki

Kluczowym elementem "paddymanii" był efekt, jaki pianista wywierał na młodych kobietach, które stanowiły znaczną część jego publiczności. Wielbicielki pianisty szybko stały się znane jako "dziewczyny Paderewskiego". Najmłodsze entuzjastki zaś były określane jako "poranne dziewczęta" (ze względu na fakt, że uczęszczały głównie na koncerty w ciągu dnia). Dziś użyto by określania fanki albo "groupies", jednak te terminy wejdą do powszechnego użytku dopiero kilka dekad później.

Jak określił to jeden z krytyków: "długowłosy artysta wywierał na słuchaczkach efekt podobny do wrażenia, jakie robią konfitury na wychowankach sierocińca".

Koncerty Paderewskiego słynęły ze swojej magnetycznej atmosfery i napięcia, które można by określić jako seksualne. Jeden z reporterów opisujących jego koncerty stwierdził, że pianistę i jego fanki łączy niemalże "mistyczna więź".

Według Adama Zamoyskiego magnetyzm Paderewskiego był szczególnie eksploatowany przez dziennikarzy w relacjach z koncertów, gdzie z satysfakcją donoszono o szaleństwach młodych kobiet. Wkrótce "paddymania" sięgnęła szczyt, a mieszkanki Nowego Jorku zaczęły wyszywać menuety Paderewskiego na swoich pończochach.

Muzyczna histeria

Lindloff in Kladderadatsch, "Polityka Paderewskiego", 1933., fot. Mary Evans / Forum — Lindloff in Kladderadatsch, Polityka Paderewskiego, 1933, fot. Mary Evans / Forum

Podobnie jak później z fenomenem rock’n’rolla Paddymania dotyczyła nie tylko samej muzyki ale przede wszystkim osoby wykonawcy. Paderewski szybko stał się przedmiotem pożądania, a z czasem i przedmiotem ataków. W Stanach Zjednoczonych, fanka z nożyczkami napadła Paderewskiego po to tylko by zdobyć pukiel jego włosów. Prośby o wysłanie kosmyka włosów towarzyszyły zresztą Paderewskiemu przez całą karierę – podobno żona pianisty często podsyłała wielbicielom kępki futra swojego pieska.

Innym razem, pomimo przedsięwziętych środków bezpieczeństwa, jedna z fanek została zatrudniona jako obsługa hotelowa. Udało jej się nawet nago podać Paderewskiemu śniadanie do pokoju. Można by powiedzieć, że Paderewski doświadczył stylu życia gwiazdy rocka, zanim rock w ogóle zaistniał.

Paddymania była fenomenem trudnym do wyjaśnienia przy użyciu socjologicznych terminów charakterystycznych dla tamtej epoki. Próbując zrozumieć to zjawisko wymyślano najbardziej nieprawdopodobne hipotezy. Jedna z takich teorii zakładała, że muzyka Paderewskiego wprawiała niewyrobioną publiczność w stan histerii, ze względu na brak znajomości muzyki klasycznej i podatność na dzikie wibracje muzyki.

W ten sposób wiele lat później tłumaczono też efekt rocka na młodej publiczności. Paderewski pomimo doświadczeń wspólnych dla gwiazd rocka. Paderewski zdecydowanie nie grał muzyki rockowej. Co w takim razie stanowiło o jego sukcesie?

Mistrz autopromocji

Niewątpliwe Paderewski był świetnym pianistą, jednak w tym samym czasie występowali inni równie utalentowani artyści jak Anton Rubinstein. Co więc sprawiło, że Paderewski osiągnął wyżyny popularności? Ludwik Stomma twierdzi, że był geniuszem marketingu.

Stomma sugeruje, że zaczęło się to już w 1885 roku, gdy 25-letni Paderewski dawał koncerty w Wiedniu. Przed koncertem dystrybuował w centrum miasta broszury reklamowe ze swoim portretem i entuzjastycznymi recenzjami. Jedna z pochwał twierdziła, że "jego muzyka jest zarazem intymna i uniwersalna jak muzyka aniołów". Nikt nie wiedział, że to fragment recenzji z lokalnej krakowskiej gazety, napisanej przez fana bez muzycznego wykształcenia.

W konserwatywnym Wiedniu ta taktyka spotkała się ze znaczną krytyką. To jednak nie zniechęciło Paderewskiego. Gdy występował w Paryżu reklamował się sloganem "artysta, który wypełnił halle koncertowe w Wiedniu"; gdy zaś wyjechał do Anglii, przedstawiał się jako "Lew Paryża".

Monetyzacja anielskiego wizerunku

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Lawrence Alma-Tadema, "Portret Ignacego Jana Paderewskiego", 1890, fot. Krzysztof Wilczyński © Muzeum Narodowe w Warszawie

Obrazek

Lawrence Alma-Tadema (1836–1912), Portret Ignacego Jana Paderewskiego 1890, olej na płótnie, wys. 45,5, szer. 59 cm, fot. Krzysztof Wilczyński © Muzeum Narodowe w Warszawie

Od początku swojej kariery Paderewski bardzo świadomie kształtował swój wizerunek. Naukowczyni Maja Trochimczyk udowadnia, że artysta w bardzo przemyślany sposób kreował swoją sceniczną personę, np. układał recitale tak, by zrobić jak największe wrażenie na publiczności.

Dodatkowo przez długi czas popularność wystąpień Paderewskiego opierała się także na jego urodzie, gdyż pianista był często określany jako młody archanioł z aureolą złotych włosów. Trochimczyk dowodzi, że autorką anielskich porównań była najpierw Helena Modrzejewska. W Zakopanym w 1884 roku, gdzie ta dwójka artystów spotkała się po raz pierwszy, sławna aktorka była pod ogromnym wrażeniem fizycznej urody pianisty. Anielskie porównania Modrzejewskiej były związane z jej fascynacją estetyką prerafaelitów, którzy zresztą sportretowali Paderewskiego. Pianista pozował do portretów przyjaciołom aktorki - Edwardowi Burne-Jonesowi i Lawrence'owi Alma-Tademie.

Oba wizerunki zostały stworzone w 1890 roku, w trakcie brytyjskiej trasy Paderewskiego – dokładnie w tym czasie rozpoczynała się "paddymania".

Oba portrety przedstawiają Paderewskiego jako młodzieńca o delikatnej urodzie. Szczególnie wizerunek Burne-Jonesa pokazuje Paderewskiego jako zamyślonego i poetyckiego wizjonera, który odwraca się od widowni. Kopie tego szkicu często pojawiały się w broszurach wydawanych przez samego pianistę.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Edward Burne-Jones, "Portret Ignacego Jana Paderewskiego", 1892, fot. Wikimedia Commons

Obrazek

burne-jones_ignacy_jan_paderewski.jpg

Szkic stał się tak popularny, że nawet w 1915 roku ukazał się na okładce "The Etude" - Paderewski miał wtedy 55 lat. Portret został ponownie użyty na okładce magazynu w 1934 roku, gdy artysta miał 74 lata.

Pianista był wierny swojemu anielskiemu wizerunkowi nawet wtedy, gdy przestał wyglądać jak cherubin. Gdy zaczął siwieć, farbował włosy na rudo. Po raz pierwszy z burzą siwych włosów wystąpił dopiero w czasie I wojny światowej.

Biznesman i handlowiec

W przeciwieństwie do współczesnych sobie pianistów, Paderewski był także świetnym biznesmenem. Jego nazwisko pojawiało się na wszelkiego rodzaju produktach: od mydła i szamponów po płatki owsiane, cukierki i lizaki w kształcie Paderewskiego, a nawet walizki Louis Vuittona, które pianista reklamował. Powstawały nawet mechaniczne zabawki przedstawiające pianistę. Paderewski nie był odpowiedzialny za żadne z tych przedsięwzięć, ale zdecydowanie czerpał z nich profity.

I tak stał się bardzo bogaty. Wkrótce też zrozumiał, że w Ameryce wysoki status materialny to powód do dumy. Jego ostentacyjnie luksusowy styl życia i towarzyszący mu mit kariery "od pucybuta do milionera" były elementem jego strategii marketingowej, a po części także przyczyną jego sukcesów.

Szeroko zakrojona kampania wizerunkowa i budowanie świadomości marki

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Ignacy Jan Paderewski, 1900. Photo: collections of United States' Library of Congress

Obrazek

Ignacy Jan Paderewski, 1900, photo: collections of United States' Library of Congress

Niewątpliwie był świetnym biznesmenem, ale jego kolejnym atutem było promowanie kwestii polskiej na arenie międzynarodowej. Można by rzec, że przez cały czas Paderewski prowadził samotnie świetnie przemyślaną kampanię świadomości marki. Kampania ta była odgrywana na wielu polach, także sztuki, gdyż Paderewski wywierał na publiczność emocjonalny nacisk, grając dzieła Fryderyka Chopina.

Dodatkowo w każdym z miejsc swojego pobytu podnosił sprawę Polski, a kiedy nie zabierał głosu, miał ‘wehikuły’ dla tych narracji, między innymi prywatny wagon pociągu o nazwie ‘Polonia’, udekorowany polskimi tarczami herbowymi.

Jego sława i popularność spowodowały, że zdobył posłuch u najbardziej wpływowych ludzi na świecie. Niezwykle sprawnie zbierał też pieniądze na polskie cele charytatywne. Niektóre jego pomysły miały dla Polaków duże znaczenie symboliczne, jak na przykład Pomnik Grunwaldzki w Krakowie, który wymyślił i ufundował. Paderewski był także jednoosobowym think tankiem, fundacją przeciw pomówieniom, polską ambasadą za granicami kraju, pomnikiem i przykładem nieskazitelnego wizerunku Polski.

Podczas I wojny światowej Paderewski odgrywał kluczową rolę w tworzeniu się polskiej armii za granicą. Wynikiem jego znajomości z Thomasem Woodrowem Wilsonem była decyzja prezydenta USA o utworzeniu 14-punktowego programu pokojowego, mającego zapobiec kolejnej wojnie światowej. 13. punkt mówił o utworzeniu niepodległego państwa polskiego.

Cel kampanii Paderewskiego spełnił się 11 listopada 1918 roku, gdy po 123 latach Polska odzyskała niepodległość. Rola Paderewskiego w tym procesie nie mogła zostać pominięta. Nic więc dziwnego, że styczniu 1919 roku Paderewski został premierem, a tym samym otworzył w swoim życiu nowy rozdział - z gwiazdy stał się politykiem.

Ta przygoda potrwała mniej niż rok. Mimo to Paderewski wciąż pozostał aktywnym graczem w politycznym życiu Polski - nawet po 1930 roku, gdy na stale zamieszkał w Szwajcarii. Jak twierdzi Stomma, pianista miał niezwykły talent i smykałkę do użytkowania nowych mediów. W1937 roku wypróbował swoich sił w kolejnej roli, tym razem jako aktor w filmie "Sonata Księżycowa" Lothara Mendesa. Film okazał się wielkim sukcesem, można więc powiedzieć, że fortuna zawsze Paderewskiemu sprzyjała.

Język Polish

ignacy jan paderewski

artyści na emigracji

polska niepodległość