Michał Rusinek: Poczucie humoru Szymborskiej miało funkcję obronną [WYWIAD]

michal_rusinek_aw_portret.jpg, default, Michał Rusinek, fot. Krzysztof Karolczyk/AW, center, #000000

O czarnym notesie, koszu na śmieci, ironii i patosie, włoskim podniebieniu oraz domniemanych genach angielskich rozmawiamy z prezesem Fundacji Wisławy Szymborskiej i wieloletnim sekretarzem noblistki.

Wisława Szymborska swoje urodziny obchodziła z daleka. Zapewne nie inaczej byłoby i w tym roku, dlatego o oprawę 100. rocznicy urodzin poetki zadbała fundacja jej imienia wraz z instytucjami krajowymi i zagranicznymi. Na długiej liście wydarzeń znajduje się wystawa "Wisława Szymborska. La Gioia di scrivere", którą można zobaczyć w Muzeum Sztuki Współczesnej "Villa Croce" w Genui od 16 czerwca do 3 września 2023 roku. Zapytaliśmy Michała Rusinka o kilka faktów z życia noblistki i jej sekretarza.

Wyklejanki Wisławy Szymborskiej powstawały regularnie, przez kilka dni raz w roku. Wówczas poetka prosiła, by do niej nie przychodzić, bo cała podłoga w mieszkaniu jest przykryta różnymi wycinkami. Pisanie wierszy również było ściśle zaplanowane?

Wisława Szymborska nie mówiła o tym, jak pisze ani kiedy pisze. Mogę się tylko domyślać, jak wyglądał proces twórczy. Pomysły na wiersze zapisywała w czarnym, niewielkim notatniku. Także te, które – jak mi opowiadała – jej się przyśniły. Jeśli jakiś wykorzystywała – wykreślała go z notesu. Czytanie go teraz nie jest łatwe. Po pierwsze dlatego, że pisała je dość nieczytelnym pismem, tylko dla siebie. Po drugie – bo widać, jak wielu pomysłów nie zdążyła zrealizować. Bardzo mnie to porusza.

Szymborska przekonywała, że najważniejszą czynnością poety jest skreślanie, a najpotrzebniejszym meblem – kosz na śmieci. Często lądowały tam jej prace? Może udało się panu coś ocalić przed zniszczeniem?

Uważała, że wiersz powinien wytrzymać tzw. próbę nocy. To znaczy napisany wieczorem, a przeczytany rano często nie spełniał jej oczekiwań i lądował w koszu. Jej wydawca, Jerzy Illg, chciał nawet podpisać umowę z MPO, żeby dostarczano mu zawartość kosza Szymborskiej. Mnie nie udało się żadnego rękopisu zdobyć takim podstępnym sposobem, ale udało się Adamowi Włodkowi. W jego archiwum znajduje się kilka przedartych – zapewne ręką Szymborskiej – maszynopisów jej wierszy, starannie przez niego sklejonych i opatrzonych datą. W czasie przeprowadzki do ostatniego mieszkania znalazłem za komodą rękopis innej wersji wiersza "Hania". Powiedziałem o tym Szymborskiej. Prosiła, bym go wyrzucił, ale się nie zgodziłem. Był o tyle ciekawy, że zawierał inną wersję wiersza niż ta, którą postanowiła opublikować.

A jakie umiejętności i przedmioty są niezbędne w pracy sekretarza?

Uważam, że zostałem sekretarzem Szymborskiej, bo "posiadałem" dwie rzeczy: modem (pozwalający się łączyć z internetem przez telefon w latach 90.) oraz język angielski, którego poetka nie znała. Uważała zresztą, że nie można traktować poważnie języka, w którym zaimek "ja" pisze się wielką literą. Dość długo nie miałem telefonu komórkowego (jak ja sobie radziłem bez niego? nie wiem), ale zainstalowałem faks w tymczasowym biurze Wisławy Szymborskiej w siedzibie krakowskiego oddziału Stowarzyszenia Pisarzy Polskich. No i musiałem nabyć umiejętności dyplomatycznych: Szymborska na większość próśb i zaproszeń odpowiadała odmownie.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Michał Rusinek podczas uroczystego odsłonięcia ławeczki Wisławy Szymborskiej w Kórniku, fot. Bartosz Jankowski/PAP

Obrazek

rusinek_szymborska_laweczka_pap_1ur.jpg

Czy praca z noblistką zmieniła pana poczucie humoru, wpłynęła na postrzeganie rzeczywistości?

To jest trudne pytanie, bo też trudno mi sobie wyobrazić alternatywny życiorys, w którym nie jestem sekretarzem Szymborskiej. Musiałem mieć poczucie humoru, żeby nim zostać i żeby ona wytrzymała w moim towarzystwie. Dzięki niej nabyłem skłonność do postrzegania anegdotycznych sytuacji i cenienia wyżej anegdot niż dowcipów. Nie wiem, czy Szymborska wpłynęła na moje postrzeganie rzeczywistości, ale z pewnością na postrzeganie języka, poświęcanie mu baczniejszej uwagi, zabawę nim. W ogóle niezwykły – i niezwykle zaraźliwy – był jej stosunek do zabawy: twierdziła, że nie ma nic poważniejszego od zabawy. No i z pewnością wzmocniła moją niechęć do wszelkich rodzajów patosu, który – jeśli jest z jakiegoś powodu konieczny – powinien być rozbrojony ironią. I uśmiechem.

Ewa Lipska mówiła, że wspólne zabawy, gry towarzyskie i limeryki tworzone w kręgu znajomych Szymborskiej były formą samoobrony przed cenzurą, nudą czy absurdem życia codziennego w PRL-u. Jednak nawet później noblistka tworzyła poezję niepoważną, organizowała loteryjki. Często również w rozmowach z dziennikarzami czy przyjaciółmi sięgała po anegdotę.

Myślę, że te zabawy były formą życia towarzyskiego. Nie wiem, czy jedyną, jaką znała, ale z pewnością taką, w której dobrze się czuła. A jej poczucie humoru miało, moim zdaniem, funkcję obronną. Jeśli ktoś zadawał jej poważne pytanie, na które nie chciała odpowiadać w formie small talku, bo zasługiwało na przykład na odpowiedź w formie wiersza, to odpowiadała anegdotą. Anegdota ma puentę, a po puencie nikt przecież nie powie: "No dobrze, ale powiedz teraz tak na serio". Puenta zamykała rozmową. Za anegdotą można się było skryć, jak ośmiornica za plamą atramentu.

Powstały limeryki duetu Szymborska & Rusinek. Na przykład ten z wyprawy na Sycylię, który przytaczają autorki "Pamiątkowych rupieci": "Kiedy w mieście Agrigento / panowało quattrocento / lud pojęcia nie miał o tem, / że z łopotem i łoskotem / nadchodziło cinquecento". Jak wyglądała ta współpraca, kto ją inicjował?

Jak mawiał mistrz limeryków Maciej Słomczyński, jest to gatunek literacki, którego się nie pisze, a układa. Też jest formą zabawy towarzyskiej, uprawianej nie tylko ze mną, na przykład w celu zabicia nudy w podróży. Bywało różnie: albo Szymborska wymyślała pierwszy dwuwers, albo ktoś inny. To trochę jak wspólne rozwiązywanie krzyżówki. W przypadku naszej współpracy limerycznej o ostatecznej formie zawsze decydowała ona.

Wisława Szymborska w obiektywie Elżbiety Lempp [galeria]

Styl wyświetlania galerii

wyświetl slajdy

Holenderski dziennikarz Sasza Malko zwrócił uwagę, że Szymborska przygląda się małym rzeczom z różnych stron i w różnym oświetleniu, podobnie jak holenderscy malarze. A czy było w niej coś "włoskiego"?

To słuszne spostrzeżenie. Zwłaszcza że niebywale ceniła malarstwo holenderskie. Włoskie natomiast miała podniebienie: ceniła tamtejszą kuchnię. I w ogóle dobrze się czuła we Włoszech. I – choć nieco bała się ich egzaltacji – bardzo lubiła Włochów. Zresztą, z wzajemnością, trwającą do dziś. Ale i tak uważam, że obie z siostrą Nawoją musiały mieć sporą domieszkę genów angielskich. Kiedy, będąc w Zakopanem, zadzwoniła do siostry, żeby ją poinformować, że dostała nagrodę Nobla, siostra powiedziała: "Gratuluję. A jaka pogoda w Zakopanem?". To przecież bardzo angielskie!

Nie przepadała za podróżami. Co mogło sprawić, by podczas wyjazdów czuła się bardziej komfortowo?

Nie znosiła podróży. Uważała, że najważniejszym przedmiotem w bagażu podróżnym jest bilet powrotny. Żeby czuć się komfortowo, musiała mieć zapas papierosów i swój ukochany chiński termos, żeby móc napić się herbaty w środku nocy, kiedy przyjdzie jej ochota. Oczywiście napić się do papierosa. Musiała też wiedzieć, że ma dość luźny kalendarz spotkań i mieć pewność, że nikt jej w ostatniej chwili żadnego spotkania nie dołoży. Musiała także mieć dobrą lampkę nocną w hotelu, bo zawsze czytała przed snem. No i nie godziła się na sesje zdjęciowe. Jeśli jakiś fotograf próbował się z nią umówić na sesję, odpowiadała: "Jak tylko będę młodsza!".

Na podróże zagraniczne zwykle godziła się z uwagi na przekłady książek poetyckich i z szacunku dla pracy tłumacza. Interesował ją proces przekładu jej utworów? Sama była przecież tłumaczką.

Interesował ją raczej efekt niż proces. Owszem, akceptowała wybory proponowane przez tłumaczy, czasami miała jakieś uwagi, sugestie czy pytania. Ciekawe dla niej było, jak reaguje zagraniczna publiczność na jej wiersze. Czytała przekłady swoich wierszy na niemiecki i francuski. Kiedy po Noblu zwrócili się do niej trzej różni francuscy wydawcy (i zarazem trzej tłumacze), to wybrała tego tłumacza, którego przekład uznała za najlepiej oddający jej poczucie humoru i ironię. Bardzo ceniła pracę tłumaczy. Uważała, że wiele im zawdzięcza i że ma do nich szczęście. No i zależało jej, żeby dobrze płacono im za ich pracę. Pracę dość niewdzięczną, bo jednak tłumacz jest zawsze na drugim albo i trzecim planie. A jest przecież – zwłaszcza w przypadku poezji – współautorem książki poetyckiej wydanej w obcym języku.

Format wyświetlania obrazka

standardowy [760 px]

Wisława Szymborska i jej sekretarz Michał Rusinek, Kraków, 2009, fot. Tomek Sikora/Forum

Obrazek

szymborska_rusinek_forum.jpg

Czy podczas tej wieloletniej relacji poetka – sekretarz został wypracowany prywatny język gestów czy spojrzeń, których znaczenia nikt inny się nie domyślał?

Nauczyłem się odczytywać jej sygnały, gdy chciała już skończyć spotkanie na przykład z dziennikarzem i ja w takim spotkaniu towarzyszyłem. Ale mieliśmy też pewną umowę. Kiedy ktoś ją odwiedzał, mnie przy tym nie było i obawiała się, że ten ktoś się zbytnio zasiedzi, prosiła, żebym o umówionej godzinie do niej zadzwonił. Podnosiła wtedy słuchawkę i mówiła głośno, żeby gość słyszał: "Och, naprawdę? Musi pan teraz przyjść? Bo mam właśnie miłego gościa… To może za pół godziny?". Gość wtedy wiedział, że musi się zbierać.

W książce "Nic zwyczajnego. O Wisławie Szymborskiej" wspomniał pan o jej nieustającej zdolności dziwienia się światu oraz że "była zaskakująca w swoich reakcjach".

Okładka książki "Nic zwyczajnego. O Wisławie Szymborskiej", autor: Rusinek Michał, fot. Społeczny Instytut Wydawniczy Znak

Owszem, jej zdolność dziwienia się światu była wprost dziecięca. Ale może po prostu to dzięki niej była poetką? Właściwie nigdy nie podejmowałem za nią decyzji – poza kwestiami oczywistymi, jak nadanie jej imienia szkole czy przyznanie jej doktoratu honoris causa, kiedy nie musiałem konsultować, co odpisać. Nigdy nie wiedziałem, jak zareaguje na propozycje czy zaproszenia. Kiedy pewna dziennikarka poprosiła ją, by powiedziała, kto jej zdaniem wygra mundial (poeta w Polsce ma status wieszcza, więc może przewidywać przyszłość), byłem przekonany, że ją wyśmieje. Ale prosiła, bym jej odpowiedział, że od kiedy Szombierki Bytom wypadły z pierwszej ligi, przestała się interesować futbolem.

Gdy ktoś popełnił wiersz "Jak ja się czuję", podszywając się pod Szymborską, ta wysłała sprostowanie do prasy. Jak zareagowałaby na fakt, że w zbiorze niedawno wydanych jej "Wierszy wszystkich" znalazł się utwór "Przerwana opowieść", którego nie napisała?

To było troszkę inaczej: ktoś opublikował cudzy wiersz pod jej nazwiskiem. Martwiło ją nawet nie tyle to, że wiersz był kiepski, ale to, że sprawił tym przykrość prawdziwemu autorowi. Jak zareagowałaby na nadmiarowy wiersz? Myślę, że potraktowałaby to z przymrużeniem oka, choć domagałaby się sprostowania ze względu właśnie na prawdziwego autora, Witolda Turdzę. Wydanie wierszy wszystkich jest podszyte swego rodzaju patosem, którego – jak wspominałem – nie znosiła. Może potraktowałaby włączenie tego wiersza jako żart, który rozbraja ten patos?

Wystawa "Wisława Szymborska. La Gioia di scrivere" organizowana jest we współpracy Instytutu Adama Mickiewicza z Teatro Pubblico Ligure, Muzeum Sztuki Współczesnej "Villa Croce" w Genui, Fundacją Wisławy Szymborskiej, Urzędem Miasta Genua, Instytutem Goethego w Genui, Konsulatem Generalnym RP w Mediolanie i Instytutem Polskim w Rzymie.

Michał Rusinek – literaturoznawca, tłumacz, pisarz. Od 1996 roku był sekretarzem Wisławy Szymborskiej, od 2012 prezesem fundacji jej imienia. Ukończył polonistykę na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie obecnie prowadzi zajęcia z teorii literatury, teorii przekładu i creative writing. Jest autorem książek dla dzieci (ilustrowanych przez jego siostrę Joannę Rusinek) i dorosłych. Układa wierszyki i teksty piosenek. Pisze felietony o języku, m.in. "Pypcie na języku", "Niedorajda, czyli co nam radzą poradniki", "Zero zahamowań", "Ptak Dodo, czyli co mówią do nas politycy". Mieszka w Krakowie.

Język Polish

Wisława Szymborska. La Gioia di scrivere

rok Wisławy Szymborskiej