"Kurka wodna", Cricot 2, Edynburg 1972, fot. Richard Demarco Recepcja teatralna dramaturgii Stanisława Ignacego Witkiewicza przyszła w Polsce z opóźnieniem. Przed wojną Witkacy interesował przede wszystkim jako teoretyk sztuki. Chociaż w latach 20. jego dramaty pojawiały się na afiszu teatralnym dość często, to jednak szybko okazało się, że Witkacy jest intelektualnie za trudny, że jego czas w teatrze jeszcze nie nadszedł. Po wojnie, do roku 1963, w polskim teatrze zawodowym pojawiły się jedynie trzy premiery jego dramatów. Później, w drugiej połowie lat 60. i w latach 70. nastał renesans teatralnej twórczości Witkacego.
"Spektakle sypią się jak groch, ale przeważnie są przerażająco bezmyślne i puste" - ostro diagnozował ten stan w 1969 roku Konstanty Puzyna. - "Jakby właśnie teatr wciąż nie mógł się wyrwać z atmosfery kawiarnianych legend. Szczególnie legendy zapomnianego awangardysty, dość swoiście pojętej: legendy 'teatru Czystej Formy', legendy 'polskiego teatru absurdu', legendy 'teatru wyzwolonego całkowicie z wszelkich konwencji' (Mieczysław Jasturn). A więc takiego, w którym panuje 'groteska', wszystko wolno i o nic nie chodzi. Trzeba przyznać ze smutkiem, że ten rodzaj inscenizacji Witkacego nie jest tylko wymysłem lat sześćdziesiątych. Ma siwobrodą tradycję, jeszcze z lat dwudziestych, kiedy to teatr polski, nie od dziś trapiony niedorozwojem umysłowym, często podobnie pojmował 'awangardę' i 'eksperyment artystyczny'." ("Na przełęczach bezsensu" w: Konstanty Puzyna, "Witkacy" Warszawa 1999)
O ile wczesna, przedwojenna recepcja sztuk Witkacego objawiała zainteresowanie autorem, który w doskonały sposób posługuje się parodią, bawi paradoksami i szyderstwem, o tyle w powojennym, a ściślej rozpoczynającym się w 1956 roku, odbiorze jego teatralnej twórczości na plan pierwszy wysunęło się zainteresowanie, nie tyle myślą społeczną czy filozoficzną, lecz formą i eksperymentem artystycznym. Witkacy stał się ważnym autorem dla teatru, który najogólniej można nazwać teatrem wizji plastycznej. Wychodząc od Witkiewicza, nie tylko jego dramaturgii, ale również teorii Czystej Formy, swój autorski teatr inscenizacji zaczęli tworzyć Tadeusz Kantor, Józef Szajna i Krzysztof Pankiewicz.
Tadeusz Kantor w krakowskim teatrze Cricot 2 w latach 1956-1972 zrealizował spektakle niemal wyłącznie na podstawie dramatów Witkacego - Mątwę (1956), W małym dworku (1961), Wariata i zakonnicę (1963), Kurkę Wodną (1967), Nadobnisie i koczkodany (1972). W swoim programowo autonomicznym teatrze Kantor nie zerwał z literaturą, lecz w nią, jak sam mówił, "interweniował", wybierał m.in. z dramatów Witkiewicza pewne motywy, wątki fabularne, czy poszczególne sceny i używał ich w swoich inscenizacjach, które integrowały teatr z kolejnymi przemianami sztuki nowoczesnej, przede wszystkim plastyki. Kolejne przedstawienia przygotowywane na podstawie sztuk Witkiewicza były wyrazem artystycznego dojrzewania artysty, często zbiegały się z teoretycznymi manifestami Kantora. W Mątwie Kantor odkrywał pierwotną, surową materię, która służyła przeniesieniu dramatu w inny wymiar. Użyte tam "biedne" przedmioty kwestionowały znaczenie i pozycję scenicznych postaci.
"Hyrkan jest (...) ponurym assemblagem militarnych rekwizytów, hełm opada mu głęboko na oczy" - pisał reżyser w scenicznej partyturze. - "Przy mówieniu posługuje się psią szczęką, którą podnosi do ust (...)" (za: Jan Kłossowicz, "Tadeusz Kantor. Teatr", Warszawa 1991).
Jednocześnie Mątwa Kantora nabrała znaczenia politycznego, była pierwszą inscenizacją Witkiewicza w powojennym teatrze polskim. Witkacego chętnie (chociaż już nie sam Kantor) od tej pory odczytywano w kontekście diagnozowania polskiej, powojennej sytuacji. Kolejny spektakl Cricot 2, W małym dworku, stał się emanacją "Teatru Informel", przedstawienie Wariata i zakonnicy uzasadniało ideę "Teatru Zerowego" - autonomicznego, skierowanego przeciwko iluzji na rzecz przedmiotu i realności, teatru, w którym odczucia emocjonalne postaci zostałyby zredukowane, a akcja sceniczna przeciwstawiona tekstowi. Kurka Wodna przynależała z kolei do "Teatru Happeningowego", w którym przedstawione na scenie zdarzenia i przedmioty, pozbawione codziennych funkcji, swoiście bezcelowe, wchodziły w konfrontację z rzeczywistością życiową. Nadobnisie i koczkodany - ostatni spektakl Kantora oparty na dramacie Witkiewicza, chociaż nie ostatni, w którym znajdują się odwołania do twórczości autora Szewców (np. Umarła klasa z 1975 roku) zyskał miano "Teatru Niemożliwego" ostatecznie przeciwstawiającego się iluzji.
Scena z przedstawienia "W małym dworku", reżyseria: Wanda Laskowska, 1959, scenografia: Józef Szajna, Teatr Dramatyczny w Warszawie, fot. Hartwig Edward/Encyklopedia Teatru Polskiego Józef Szajna był autorem scenografii do przedstawień Wariata i zakonnicy i W małym dworku (1959) reżyserowanych w warszawskim Teatrze Dramatycznym przez Wandę Laskowską. W Onych i Nowym wyzwoleniu ze Starego Teatru w Krakowie (1967), przygotowanych już samodzielnie, zarówno scenograficznie, jak i reżysersko, u Szajny na plan pierwszy wysuwało się właśnie ujęcie plastyczne. Krytycy zarzucali mu nadużycie nazwiska Witkacego do stworzenia własnej wizji plastycznej. Również w autorskim Witkacym z warszawskiego Teatru Studio (1972) dominował przekaz wizualny mówiący tutaj o zagrożeniu sztuki i indywidualności we współczesnym świecie. Podobnie Krzysztof Pankiewicz próbował budować w oparciu o dramaty Witkacego własną inscenizacyjną wizję widowiska, skupiając się jednak na przekazie ujętym w całość plastycznej kompozycji.
Reżyserem teatralnym, który łączył zainteresowanie zarówno stroną formalną dramatów Witkiewicza, jak i ich historiozoficzną wykładnią, był Jerzy Jarocki. Potyczki z Witkacym rozpoczął od, rozegranej w skrajnie nienaturalistycznym duchu, Matki przygotowanej w Starym Teatrze w Krakowie (1964). Skoncentrował się wówczas na próbie przełożenia na scenę teorii Czystej Formy. Natomiast Szewców, w których pomieszał teatralne style i poetyki, zaprezentowanych w tym samym teatrze (1971), odczytał w sposób polityczny, ściśle przylegający do ówczesnej sytuacji Polski. Nie w pełni zadowolony z pierwszej realizacji Matki powrócił do tej sztuki w 1972 roku na deskach Starego Teatru w Krakowie. Później dramat reżyserował również za granicą, w Kammerspiele w Monachium (1975). O bardzo klarownej i przejrzystej krakowskiej inscenizacji Matki mówiono, że stała się wzorcowym i długo oczekiwanym przykładem inscenizacji Witkiewicza, którego twórczość dla teatru była tak problematyczna.
"Okazało się, iż trudne, a kto wie, czy w ogóle możliwe jest osiągnięcie zgodności poetyki dramatu z poetyką teatru na zasadzie wspólnej koncepcji plastycznej i semantycznej spektaklu" - pisał Janusz Degler. ("Witkacy w teatrze" w: "Spotkanie z Witkacym", Jelenia Góra 1979)
Scena z przedstawienia "Bzik tropikalny", reżyseria: Grzegorz Horst d'Albertis (Grzegorz Jarzyna), 1997. Na zdjęci: Maja Ostaszewska i Cezary Kosiński, fot. materiały prasowe TR Warszawa Jarockiemu udało się w Matce połączyć kształt plastyczny widowiska, rodzaj aktorstwa z ideą dramatu. Z relacji syna i matki wydobyć groteskę i tragizm, pokazać degenerację świata, który odzwierciedlał się przede wszystkim w serio potraktowanych tutaj ideach i przekonaniach Leona. Zwieńczeniem zainteresowań dramaturgią i osobą Witkacego było zrealizowane przez Jarockiego w Starym Teatrze Grzebanie (1995), które wcześniej reżyser przygotował w Teatrze Szkolnym krakowskiej Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej (1995). W spektaklu motywem spinającym całość stał się motyw śmierci oraz perspektywa śmierci jako ucieczki. Scenariusz do przedstawienia osnuty został na wątkach biograficznych autora Szewców i wzbogacony o wszechstronne literackie odwołania. W przedstawieniu pojawiły się także autocytaty z poprzednich realizacji Witkiewicza autorstwa Jarockiego.
"Żonglerka konwencjami i cytatami, z dystansem potraktowana intertekstualność nie służą przecież zabawie teatrem ani manifestacji profesjonalnej zręczności autora. Błyskotliwa forma kamufluje bardzo osobistą wypowiedź reżysera" - pisała o spektaklu Beata Guczalska. - "Jest także bezpośrednim obrazem kondycji współczesnej sztuki, która składa się z fragmentów i trawi na nowo użyte już słowa; jest zdolna zaanektować oraz przetworzyć niemal wszystko i przekracza wszelkie możliwe bariery. Taki sposób działania sztuki Witkacy nie tylko przewidział, ale w swojej twórczości praktykował." ("Jerzy Jarocki - artysta teatru", Kraków 1999)
Pod koniec lat 70. i na początku 80. Witkacy zaistniał scenicznie w Teatrze im. Cypriana Norwida za sprawą Krystiana Lupy, który przygotował na jeleniogórskiej scenie trzy inscenizacje dramatów Witkiewicza: Nadobnisie i koczkodany (1978), reżyserowane wcześniej jako przedstawienie dyplomowe (1977), Pragmatystów (1981) i Macieja Korbowę i Bellatrix (1985) - dramat, do którego Lupa powrócił w 1993 roku wystawiając go jako przedstawienie dyplomowe w krakowskiej PWST. W 1982 roku reżyser zrealizował, tym razem w Starym Teatrze w Krakowie, Bezimienne dzieło. Na swoim koncie ma również telewizyjną wersję Wariata i zakonnicy (1978). Lupa, od początku swojej fascynacji Witkiewiczem, traktował jego dramaty niezmiernie serio, rezygnując z rozbuchanej tonacji buffo i epatowania absurdalną poetyką. W Witkacym interesował go problem ukrywający się pod warstwą parodystyczno-groteskową, antropologiczna, a nie polityczna sytuacja człowieka w momencie cywilizacyjnych przemian.
"W 'Bezimiennym dziele' i 'Macieju Korbowie i Bellatrix' losy bohaterów są uchwycone w bezpośrednim związku z chaosem, jaki ogarnia życie zbiorowości" - pisał Grzegorz Niziołek. - "Równocześnie Lupa podejmuje - odwołując się do poglądów Junga - polemikę z katastrofizmem Witkacego." ("Sobowtór i utopia. Teatr Krystiana Lupy", Kraków 1997)
W perspektywie bardzo współczesnej twórczość Witkacego odczytali ostatnio dwaj reżyserzy młodego pokolenia - Grzegorz Jarzyna, który na warszawskiej scenie Teatru Rozmaitości zadebiutował w 1997 roku Bzikiem tropikalnym i Łukasz Kos - autor Kurki Wodnej - przedstawienia zrealizowanego w łódzkim Teatrze Nowym (2002). Bohaterowie na skraju autodestrukcji - Europejczycy w tropikach w ujęciu Jarzyny ukazują oblicze współczesnej, pędzącej w zawrotnym tempie cywilizacji, która powoli ulega rozkładowi. Kurka Wodna Kosa, opowiadająca o mierzeniu się ze sobą trzech pokoleń, także jest próbą uchwycenia dzisiejszej rzeczywistości poddanej dotkliwym przemianom kulturowym i społecznym.
Realizacje dramatów Stanisława Ignacego Witkiewicza autorstwa Tadeusza Kantora:
na podstawie: Jan Kłossowicz, "Tadeusz Kantor. Teatr", Warszawa 1991
- Mątwa wg Stanisława Ignacego Witkiewicza
Inscenizacja: Tadeusz Kantor, kostiumy: Maria Jarema
Teatr Cricot 2, Kraków
Premiera - 1956
- W Małym dworku wg dramatu Stanisława Ignacego Witkiewicza
"Teatr Informel"
Teatr Cricot 2, Kraków
Premiera - 1961
- Wariat i zakonnica wg dramatu Stanisława Ignacego Witkiewicza
"Teatr Zerowy"
Teatr Cricot 2, Kraków
Premiera - 1963
- Kurka Wodna wg dramatu Stanisława Ignacego Witkiewicza
"Teatr Happeningowy"
Teatr Cricot 2, Kraków
Premiera - 1967
- Nadobnisie i koczkodany wg dramatu Stanisława Ignacego Witkiewicza
"Teatr Niemożliwy"
Teatr Cricot 2, Kraków
Premiera - 1972
- Realizacje scenograficzne i reżyserskie dramatów Stanisława Ignacego Witkiewicza autorstwa Józefa Szajny:
na podstawie: Zofia Tomczyk Watrak, "Józef Szajna i jego teatr", Warszawa 1985
- Stanisław Ignacy Witkiewicz, Wariat i zakonnica, W małym dworku
Reżyseria: Wanda Laskowska, scenografia: Józef Szajna
Teatr Dramatyczny w Warszawie
Premiera - 16.12.1959
- Stanisław Ignacy Witkiewicz, Oni, Nowe wyzwolenie
Reżyseria i scenografia: Józef Szajna, muzyka: Adam Walaciński
Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie
Premiera - 08.04.1967
- Stanisław Ignacy Witkiewicz, Witkacy
Reżyseria, scenariusz i scenografia: Józef Szajna, muzyka: Bogusław Schaeffer
Teatr Studio w Warszawie
Premiera - 14.04.1972
Wczesne realizacje scenograficzne i reżyserskie dramatów Stanisława Ignacego Witkiewicza autorstwa Krzysztofa Pankiewicza:
- Stanisław Ignacy Witkiewicz, Jan Maciej Karol Wścieklica
Reżyseria: Krystyna Berwińska, scenografia: Krzysztof Pankiewicz
Teatr Ziemi Mazowieckiej
Premiera - 08.01.1967
- Stanisław Ignacy Witkiewicz, W małym dworku, Pragmatyści
Reżyseria i scenografia: Krzysztof Pankiewicz
Teatr im. Stefana Jaracza w Łodzi
Premiera - 27.04.1968
Realizacje dramatów Stanisława Ignacego Witkiewicza w reżyserii Jerzego Jarockiego:
na podstawie: Beata Guczalska, "Jerzy Jarocki. Artysta teatru" Kraków 1999
- Stanisław Ignacy Witkiewicz, Matka
Reżyseria: Jerzy Jarocki, scenografia: Krystyna Zachwatowicz, muzyka: Krzysztof Penderecki, układ pantomimy: Zofia Więcławówna, asystent reżysera: Zygmunt Hobot
Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie
Premiera - 16.05.1964
- Stanisław Ignacy Witkiewicz, Szewcy
Reżyseria: Jerzy Jarocki, scenografia: Krystyna Zachwatowicz, muzyka: Stanisław Radwan, pantomima: Jacek Tomasik, układ akrobacji: Marek Lech, asystenci reżysera: Andrzej Buszewicz, Hanna Smólska
Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie
Premiera - 13.06.1971
- Stanisław Ignacy Witkiewicz, Matka
Opracowanie dramaturgiczne i reżyseria: Jerzy Jarocki, scenografia: Krystyna Zachwatowicz, muzyka: Stanisław Radwan, asystent reżysera: Kazimierz Kaczor
Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie
Premiera - 07.07.1972
- Stanisław Ignacy Witkiewicz, Die Mutter (Matka)
Przekład na język niemiecki: Irmtraud Zimmermann-Göllheim, adaptacja i reżyseria: Jerzy Jarocki, scenografia: Krystyna Zachwatowicz, muzyka: Stanisław Radwan, układ ruchu: Renete Ebermann, asystenci reżysera: Paul Schalich, Claus Milbrandt
Kammerspiele w Monachium
Premiera - 23.05.1975
- Grzebanie wg Stanisława Ignacego Witkiewicza
Reżyseria: Jerzy Jarocki, scenografia: Jerzy Juk-Kowarski, muzyka: Stanisław Radwan, choreografia: Agnieszka Łaska, asystenci reżysera: Maciej Fugas, Anna Bas
PWST w Krakowie, Teatr Szkolny
Premiera - w kwietniu 1995
- Jerzy Jarocki, Grzebanie wg Stanisława Ignacego Witkiewicza
Reżyseria: Jerzy Jarocki, scenografia: Jerzy Juk-Kowarski, muzyka: Stanisław Radwan, choreografia: Agnieszka Łaska, asystenci reżysera: Maciej Fugas, Jan Klata, Anna Bas
Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie
Premiera - 30.12.1995
Realizacje dramatów Stanisława Ignacego Witkiewicza w reżyserii Krystiana Lupy:
na podstawie m.in: Grzegorz Niziołek, "Sobowtór i utopia. Teatr Krystiana Lupy", Kraków 1997
- Stanisław Ignacy Witkiewicz, Nadobnisie i koczkodany
Reżyseria i scenografia: Krystian Lupa
Przedstawienie dyplomowe IV roku Wydziału Aktorskiego
PWST w Krakowie, Teatr Szkolny
Premiera - 15.01.1977
- Stanisław Ignacy Witkiewicz, Wariat i zakonnica
Reżyseria i scenografia: Krystian Lupa, realizacja telewizyjna: Cezary Łagiewski
Teatr Telewizji
Premiera - 20.01.1978
- Stanisław Ignacy Witkiewicz, Nadobnisie i koczkodany
Reżyseria i scenografia: Krystian Lupa
Teatr im. Cypriana Norwida w Jeleniej Górze
Prapremiera ma scenie zawodowej - 19.02.1978
- Stanisław Ignacy Witkiewicz, Pragmatyści
Reżyseria i scenografia: Krystian Lupa, muzyka (wariacje na temat Andaluza Enrique Granadosa): Bogdan Dominik
Teatr im. Cypriana Norwida w Jeleniej Górze
Premiera - 25.10.1981
- Stanisław Ignacy Witkiewicz, Bezimienne dzieło
Reżyseria, scenografia, opracowanie muzyczne: Krystian Lupa
Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie
Premiera - 19.12.1982
- Stanisław Ignacy Witkiewicz, Maciej Korbowa i Bellatrix
Reżyseria i scenografia: Krystian Lupa, muzyka: Marcin Krzyżanowski
Teatr im. Cypriana Norwida w Jeleniej Górze
Premiera - 06.04.1985
- Stanisław Ignacy Witkiewicz, Maciej Korbowa i Bellatrix
Reżyseria i scenografia: Krystian Lupa, improwizacje na syntezatorze: Jakub Ostaszewski
Przedstawienie dyplomowe IV roku Wydziału Aktorskiego
PWST w Krakowie, Teatr Szkolny
Premiera - 08 i 09.02.1993
Wybrane realizacje dramatów Stanisława Ignacego Witkiewicza:
- Stanisław Ignacy Witkiewicz, Bzik tropikalny na podstawie dramatów Mister Price i Nowe Wyzwolenie
Reżyseria: Grzegorz Horst d'Albertis (Grzegorz Jarzyna), scenografia: Barbara Hanicka, muzyka: Bolesław Rawski, reżyseria światła: Piotr Pawlik
Teatr Rozmaitości w Warszawie
Premiera - 18.01.1997
- Stanisław Ignacy Witkiewicz, Kurka Wodna
Reżyseria: Łukasz Kos, scenografia: Monika Sudół, opracowanie muzyczne: Łukasz Kos, choreografia: Maria Stokłosa
Teatr Nowy w Łodzi
Premiera - 21.09.2002
Autor: Michał Bujanowicz, kwiecień 2004