Przegląd powołał do życia w 1996 roku lubelski aktor i reżyser Witold Mazurkiewicz, absolwent Wydziału Lalkarskiego PWST (filia w Białymstoku), który studiował także reżyserię w Pradze. Od 1980 pracował w Teatrze Hansa Christiana Andersena w Lublinie, a w roku 1995 założył i objął kierownictwo artystyczne Kompanii "Teatr", z którą (wspólnie z
Teatrem Provisorium) zdobył wiele nagród na międzynarodowych przeglądach teatralnych za inscenizacje m.in. utworów
Witolda Gombrowicza.
Festiwal Teatrów Europy Środkowej "Sąsiedzi" stawia sobie za cel spotkanie tradycji teatralnych oraz odkrywanie dokonań twórców z krajów Europy Środkowo-Wschodniej. Międzynarodowe spotkania teatralne służą popularyzacji dokonań artystów z krajów sąsiadujących z Polską, z tak zwanej Grupy Wyszehradzkiej oraz z graniczących z lubelszczyzną - Białorusi i Ukrainy. Na przegląd składają się trzy nurty: główny (przedstawienia teatrów instytucjonalnych i offowych pokazywane w salach teatralnych - co roku o innym temacie przewodnim proponowanym przez dyrektora festiwalu), plenerowy (widowiska wystawiane na ulicach i placach miasta, skierowane do przechodniów i tzw. szerokiej publiczności), dziecięcy (spektakle familijne o rozmaitej formie, adresowane do najmłodszej widowni, interesujące zarówno dla dzieci, jak też młodzieży i rodziców).
Przegląd ma charakter konkursowy. Laureaci wyłonieni w poszczególnych nurtach otrzymują tzw. Perły dla Sąsiadów, przyznawane przez specjalnie powołane kilkuosobowe jury, w skład którego wchodzą aktorzy, reżyserzy i krytycy. Festiwalowa formuła dopuszcza do udziału zarówno teatry instytucjonalne, grupy profesjonalne, jak również twórców niezależnych i alternatywnych. Co roku program "Sąsiadów" wzbogacają też liczne imprezy towarzyszące: koncerty, wystawy, panele dyskusyjne, projekcje filmów i spotkania z twórcami.
Od samego początku lubelska impreza została objęta patronatem Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, a na jej realizację zdobyto środki finansowe z Międzynarodowego Funduszu Wyszehradzkiego (program festiwalu wygrał konkurs) i Programu Sąsiedztwa Polska - Białoruś - Ukraina INTERREG 3 A.
W pierwszej, inauguracyjnej edycji festiwalu (2006) w konkursie uczestniczyły dwadzieścia dwa przedstawienia z Białorusi, Polski, Słowacji, Ukrainy i Węgier. Poza konkursem zaprezentowano trzy spektakle i pięć koncertów. Przegląd odbywał się pod hasłem "Teatr po rewolucji. Rewolucja w Teatrze" i miał ukazać, jak teatry z Europy Środkowo-Wschodniej (dawnego bloku socjalistycznego) patrzą na rzeczywistość po transformacji lat dziewięćdziesiątych i w jaki sposób je odzwierciedlają w swoich spektaklach. Każdy z sześciu dni zmagań konkursowych poświęcony był pokazom od trzech do czterech widowisk z jednego kraju (w następnych edycjach pomysł ten zarzucono).
Ważnym zdarzeniem był pozakonkursowy pokaz performance'u Ułomny pomnik samego siebie Drugiego Frontu Sztuki z Białorusi oraz spotkanie z niezależnymi pisarzami z mińskiego stowarzyszenia "Fabryka bólu". Festiwal zakończyła Noc świętojańska z muzyką świata (wirydarz CK).
W trakcie drugiej odsłony "Sąsiadów" (2007) widzowie mogli obejrzeć dwadzieścia trzy przedstawienia konkursowe z Białorusi, Czech, Polski, Słowacji i Ukrainy (w sumie pokazano dwadzieścia dziewięć zdarzeń teatralnych). Tym razem organizatorzy program przeglądu przygotowali wychodząc od prowokacyjnego pytania: czy teatr jest kobietą? Festiwal odbył się pod hasłem "Kobiety Wyszehradu - Inwazja". Jury w swoim protokole podkreśliło:
"Kończący się festiwal próbował nam pokazać, na ile teatralna forma jest w stanie wzbogacić naszą wiedzę o kobiecie, jej relacji ze światem i z mężczyzną. Każdy spektakl w jakiś sposób dotykał tej tajemnicy i każdy zasługiwał na uwagę, także przedstawienia pozakonkursowe."
Wśród imprez towarzyszących wymienić należy wystawę fotografii Maksa Skrzeczkowskiego - "Kobiety świata w obiektywie", czytanie fragmentów scenariusza Homo Polonicus (nowy spektakl przygotowywany przez Teatru Provisorium i Kompanię "Teatr" w obecności autora powieści Krystiana Piwowarskiego, panel dyskusyjny "Forma żeńska w teatrze", prowadzony przez Jagodę Hernik-Spalińską, panel literacki "Forma żeńska w literaturze", który moderowała Kazimiera Szczuka, a także oblegane przez widzów projekcje filmów Charliego Chaplina z graną na żywo muzyką
Krzesimira Dębskiego (w Muszli Koncertowej w Ogrodzie Saskim).
Podczas trzeciej odsłony festiwalu (2008) w konkursie wzięło udział dwanaście przedstawień z Białorusi, Czech, Polski, Słowacji i Ukrainy. W sumie podczas trwania "Sąsiadów" pokazano w Lublinie osiemnaście spektakli i dano cztery koncerty.
Przegląd zainaugurował pozakonkursowy pokaz sławnego spektaklu Boska! w reżyserii Andrzeja Domalika z
Krystyną Jandą w roli tytułowej (Teatr Polonia z Warszawy). W cyklu imprez towarzyszących w Muszli Koncertowej odbył się występ grupy DAAB, najpopularniejszego polskiego zespołu regggae, a w Klubie Centrala CK - międzynarodowa debata reżyserów pod hasłem "Wielokulturowość Europy Środkowej" (lubelski przegląd wpisany był wtedy do kalendarium ogłoszonego przez UE Europejskiego Roku Dialogu Międzykulturowego). Na zakończenie imprezy w wirydarzu Centrum Kultury swój "tragital" Gotujący się pies wykonała
Edyta Jungowska.
W czwartej odsłonie "Sąsiadów" (2009) w konkursie wzięło udział dwanaście przedstawień z Czech, Polski, Słowenii i Ukrainy. Ideą programową przeglądu stały się pokazy widowisk z pogranicza teatru i cyrku, a także z nurtu tzw. nowego cyrku. Nawiązując do jarmarcznych tradycji wędrownych żonglerów i prestidigitatorów pod hasłem "Teatr w cyrku - cyrk w teatrze", postanowiono część widowisk wystawić w namiocie cyrkowym specjalnie ustawionym na placu Litewskim. Uzupełnieniem programu był też "teatralny nurt muzyczny" prezentowany w Muszli Koncertowej Ogrodu Saskiego.
Poza konkursem (na inaugurację) zaprezentowano Grube ryby Michała Bałuckiego w reżyserii Krystyny Jandy z Teatru Polonia z Warszawy. Wśród licznych imprez towarzyszących uwagę publiczności skupił Koncert jednoosobowej orkiestry w wykonaniu Karoliny Cichej (ukończyła
Akademię Praktyk Teatralnych "Gardzienice", w 2006 zdobyła drugie miejsce na Przeglądzie Piosenki Aktorskiej we Wrocławiu). Tradycyjnie zakończenie festiwalu uświetnił jazzowy (tym razem) koncert Mariusz Bogdanowicz Trio.
W piątym festiwalu (2010) w konkursie uczestniczyło czternaście widowisk z Białorusi, Czech, Polski, Słowacji i Ukrainy. Główną inspiracją i tematem jubileuszowej edycji "Sąsiadów" była twórczość Williama Szekspira oraz zjawisko teatru elżbietańskiego. W nietypowych i nowych dla teatru przestrzeniach starano się pokazać nowe odczytania dzieł Stratfordczyka oraz widowiska inspirowane wątkami jego dramatów. Jak napisał w programie festiwalu Witold Mazurkiewicz:
"Świat Szekspira to jednak nie tylko świat wielkich wodzów i dużych namiętności, ale też niesamowita fantastyka, komediowość łącząca w sobie elementy klaunady i teatru jarmarcznego. Może to być powodem, dla którego przedstawiony na ulicy, czy w namiocie cyrkowym zyska nowe, naturalne dla siebie miejsce i zdobędzie nową, zatrzymaną w biegu publiczność."
Przegląd uroczyście zainaugurował koncert "Fantazja polska" zespołu Włodzimierz Nahorny Sextet w Muszli Koncertowej Ogrodu Saskiego. Ciekawą imprezą towarzyszącą było też dwudniowe "Uliczne atelier przestrzeń miasta" - projekt z pogranicza happeningu i fotografii dokumentalnej (uwiecznianie w różnych miejscach Lublina każdego takim, jakim w danej chwili był; skupienie się na detalach ubrania, postawy, wyrazu twarzy). Wieczorami w klubie festiwalowym - Zielony Ogród GramOFFon-u - odbywały się koncerty jazzowe.
Tradycją festiwalu stało się pokazywanie przedstawień w rozmaitych miejscach i przestrzeniach, m.in. w salach i w wirydarzu Centrum Kultury, w Teatrze im. Juliusza Osterwy, w Muszli Koncertowej Ogrodu Saskiego, w Art.Studio oraz Sali Widowiskowej Akademickiego Centrum Kultury UMCS "Chatka Żaka", na placu Litewskim (od roku 2009 część widowisk ma miejsce w namiocie cyrkowym), na placu Łokietka, na deptaku na Krakowskim Przedmieściu, na błoniach pod Zamkiem Lubelskim.
Laureaci nagród i wyróżnień Festiwalu Teatrów Europy Środkowej "Sąsiedzi":
1. Festiwal (19–24 czerwca 2006) - jury Grand Prix "Sąsiadów" przyznało Teatrowi InZhest z Białorusi za plenerowe widowisko Reversio w reżyserii Wiaczesława Inozemcewa ("za oryginalne i inspirujące poszukiwania tożsamości środkowoeuropejskiej, nowatorską formę i szczególne walory muzyczne"). Nagrodę w nurcie "Teatr po rewolucji. Rewolucja w Teatrze" otrzymał Teatr Polonia z Warszawy za Darkroom (reż. Przemysław Wojcieszek), nagroda w cyklu plenerowo-ulicznym przypadła Teatro Tatro ze Słowacji za przedstawienie Bianca Braselli - kobieta o dwóch głowach (reż. Ondrej Spišák). W nurcie teatrów dziecięcych nagrody nie przyznano. Wyróżnienia otrzymały - Teatr Continuo (Czechy) za spektakl Upływ czasu (reż. Pavel Stourac) oraz czeski Teatr Krepsko za pozakonkursowy spektakl Najmniejsza kobieta świata (reż. Linnea Happonen). Specjalnym wyróżnieniem pierwszej edycji "Sąsiadów" były sznury pereł, które otrzymały dwie Damy Polskiego Teatru - Krystyna Janda i Kamilla Baar ("w uznaniu za ich talent i dokonania artystyczne").
2. Festiwal (11-16 czerwca 2007) - cztery nagrody równorzędne przyznano: w nurcie głównym "Kobiety Nowej Europy" fińskiej reżyserce Linnei Happonen za Fragile z Teatru Krepsko z Pragi, w nurcie plenerowym Teatrowi Novego Fronta z Pragi za przedstawienie Phantomysteries (kreacja zbiorowa), Matyldzie Paszczenko za rolę Karoliny w Absyncie (reż. Aldona Figura) z Laboratorium Dramatu z Warszawy, Sławomirowi Maciejewskiemu za rolę Jana w spektaklu Plaża (reż. Iwona Kempa) z Teatru im. W. Horzycy z Torunia ("za talent w sztuce, który nie ma płci, ale tylko on umożliwia powiedzenie prawdy").
3. Festiwal (9-14 czerwca 2008) - przyznano pięć równorzędnych nagród za przedstawienia: Cholonek, albo dobry Pan Bóg z gliny (reż. Mirosław Neinert i Robert Talarczyk) z Teatru Korez z Katowic, Malambo. Argentyńska historia (reż. Ondrej Spišák) z Laboratorium Dramatu z Warszawy, Kuba. Sto lat bólu. Komedia (reż. Marián Pecko) z Teatru Lalek na Rozdrożu z Bańskiej Bystricy, Lament na Placu Konstytucji (reż. Krystyna Janda) z Teatru Polonia z Warszawy, Zaśnij teraz w ogniu (reż. Przemysław Wojcieszek) z Teatru Polskiego z Wrocławia.
4. Festiwal (15-19 czerwca 2009) - cztery równorzędne nagrody za widowiska otrzymały: czeski Teatr Krepsko za The Mad Cup of Tea (reż. Linnea Happonen), Lwowski Teatr Voskriesinnia za Hioba (reż. Jarosław Fedoryszyn), Teatr Polski z Bielska-Białej za Szwejka (reż. Robert Talarczyk) oraz przedstawienie Wings (Czechy, reż. Jan Bursa). Indywidualną nagrodę aktorską przyznano Elżbiecie Okupskiej za rolę w Balladach kochanków i morderców wg Nicka Cave'a z Teatru Korez z Katowic.
5. Festiwal (14-18 czerwca 2010) - pięć równorzędnych nagród otrzymały: Obwodowy Teatr Lalek z Grodna za Sen nocy letniej (reż. Oleg Żugżda), Teatr Lalek "Banialuka" z Bielska-Białej Król umiera wg Ionesco (reż. François Lazaro), Teatr Malabar Hotel z Warszawy za Skrawki wg Otella (reż. Marcin Bartnikowski), czeski Teatr Decalage (reż. Zoja Mikotom) za TaBalada oraz słowacki reżyser Jakub Nvota za reżyserię przedstawień - Hamlet z Teatru Tulave z Trnavy i Otello z Teatru Lalkowego z Żylina.
W jury "Sąsiadów" zasiadali znani krytycy, dyrektorzy festiwali, kompozytorzy, dramatopisarze i praktycy teatru, m.in.: Piotr Bikont, Andrzej Buck, Jarosław Cymerman,
Krzesimir Dębski, Magdalena Jankowska,
Irena Jun, Henryk Kowalczyk, Irina Lappo, Maciej Nowak, Jadwiga Oleradzka,
Jacek Poniedziałek.
Autor: Grzegorz Janikowski, styczeń 2011
Centrum Kultury w Lublinie
ul. Narutowicza 32, pok. 205
20-016 Lublin
Tel/Fax: (81) 536 03 18
WWW: www.festiwal-sasiedzi.pl
Email: sasiedzi@ck.lublin.pl