Laureat Nagrody Fundacji im. Kościelskich (1991) i Nagrody im. Kazimierza Wyki (1998). Współpracownik "Tygodnika Powszechnego".
Studia polonistyczne ukończył na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie doktoryzował się pod kierunkiem Marii Podrazy-Kwiatkowskiej (doktorat poświęcił metaforze w liryce młodopolskiej).
Na drodze kształcenia akademickiego spotkał między innymi takich wybitnych profesorów, jak Jan Błoński, Jerzy Kwiatkowski, Ewa Miodońska-Brookes i Władysław Stróżewski. Ostatniemu z wymienionych zawdzięcza także pasję filozoficzną.
Listę ważnych dla Stali autorów powinien otwierać Czesław Miłosz, jego wieloletnia fascynacja. Krytyk z uwagą czyta też wiersze Wisławy Szymborskiej, Ryszarda Krynickiego, Stanisława Barańczaka, Mirona Białoszewskiego, Marcina Świetlickiego, chociaż sięga i do Mickiewicza, i do poetów najnowszych.
Tym, co zawsze fascynowało w nim studentów i współpracowników, jest osobowość krytyczna Mariana Stali. Krytyk, ostrożny w ferowaniu sądów, docenia rolę niedopowiedzeń, marginalizowanych przez humanistykę twardych tez i odpowiedzi. Jacek Gutorow zauważa:
"Można mieć zastrzeżenia do nadużywania przez Stalę wielokropków i pauz, ale w tym przypadku maniera skrywa osobliwą czystość intencji, pragnienie zachowania integralności wiersza (...)".
Nie wolno zapomnieć o roli krytyka w opiniowaniu bieżących wydarzeń literackich. Wielokrotnie dyskutowano artykuł "Coś się skończyło, nic się nie chce zacząć", opublikowany w "Tygodniku Powszechnym" w 2000 roku. Ważny tekst "Polkowski, Machej, Świetlicki, Tekieli..." odegrał rolę nie tylko w szacowaniu aktualnego (w 1989 roku) stanu poezji, ale i w projektowaniu dróg jej rozwoju.
Marian Stala to także bohater wyobraźni krakowskich literatów. Magister Stala, pogrążony "w nałogu lektury", odgrywa ważną rolę w mikroświecie Gołębnika z "Bezpowrotnie utraconej leworęczności" Jerzego Pilcha. Postać Mariana Siary, pracownika "Kwartalnika Niepopularnego", to z kolei jedna z najważniejszych figur "Katechetów i frustratów" Marianny G. Świeduchowskiej (książka Marcina Świetlickiego i Grzegorza Dyducha).
Marian Stala jako krytyk literacki
Niewątpliwie, z tej roli Stala jest bardziej znany czytelnikom spoza kręgów akademickich. Inna rzecz, iż nie da się wytyczyć wyraźnej granicy między jego działalnością historycznoliteracką i krytyczną, bo obie się w sobie odbijają.
We wprowadzeniu do "Chwil pewności" (1991) - książki, za którą otrzymał Nagrodę Kościelskich - referował zjawisko odchodzenia awangardy i diagnozował sytuację, w której linie Miłosza i Przybosia przestają być głównymi liniami krystalizowania się gustów i poetyk.
W "Drugiej stronie", kolejnej książce krytycznej, Stala nie konstruuje - jak słusznie zauważył Jarosław Klejnocki - kanonu nazwisk, ale stara się tak interpretować poezję Marcina Sendeckiego, Artura Szlosarka, Bronisława Maja czy Wisławy Szymborskiej, by namysł nad jednym wierszem dał pojęcie o charakterze ich "światoodczucia" (słówko Stali).
"Przeszukiwanie czasu" to z kolei seria lekturowych przechadzek, a więc całość nieco bardziej intymna. Czytelnicy poprzednich książek mogą dostrzec w niej miejsce spotkania kilku strategii pisania o literaturze: od skupienia nad jednym tekstem po próbę syntetycznego podsumowania. Intryguje "Pięć wierszy do napisania": pięć prób poetyckich, wzmocnionym sygnałem niegotowości, oczekiwania na "napisanie".
Marian Stala - historyk literatury
W swojej aktywności historycznoliterackiej Marian Stala koncentruje sie przede wszystkim na liryce, co widać choćby w redagowanych tomach poświęconych lirykom lozańskim Mickiewicza, liryce Leopolda Staffa czy Kazimierza Przerwy-Tetmajera. W pracy "Metafora w liryce Młodej Polski" badał Stala związki między kształtem młodopolskich wierszy a przemianami światopoglądowymi i estetycznymi przełomu wieków. Pisząc o metaforze, nie ograniczył się do śledzenia jej funkcji w poezji, ale podkreślił jej rolę w odbijaniu i konstruowaniu obrazu świata.
W "Pejzażu człowieka" podjął się z kolei zadania rekonstrukcji "horyzontu antropologicznego" epoki. Stala zastrzegł, iż tym razem interesują go młodopolskie "myśli i wyobrażenia dotyczące duszy, ducha i ciała", co pozwoliło mu czytać Tetmajera, Antoniego Langego czy Tadeusza Micińskiego w perspektywie pytań o unikatowe doświadczenie siebie i świata zapisane w ich poezji.
"Trzy nieskończoności. O poezji Adama Mickiewicza, Bolesława Leśmiana i Czesława Miłosza" lepiej chyba nazywać książką interpretacyjną, niż książką stricte historycznoliteracką. Charakter tej pracy znakomicie oddają słowa Piotra Śliwińskiego: "Mimo że ma renomę nie lada stylisty (...), unika zbyt wyrazistych myślowych i językowych efektów. Słowem, kto nie kocha poezji, a tylko lubi swoje nad nią intelektualne panowanie, nie ma czego w omawianej książce szukać". Symptomatyczne, że projektowanym punktem dojścia jest w tej książce pisanie Miłosza, tu - obok Leśmiana i Mickiewicza - twórcy autonomicznego świata poetyckiego.
Marian Stala jest także autorem podręcznika dla licealistów: "Literatura polska. Romantyzm", w którym także zawiesza głos, nie próbuje łatwej puenty, preferuje ton osobisty i niedydaktyczny. Zdaje się, że sygnał niedomknięcia, świadomego rangi poruszanych problemów, ale ostrożnego w diagnozowaniu stanu literatury i kultury "czasu przejścia", jest tym, co scala wszystkie poziomy refleksji historycznej, krytycznej i egzystencjalnej Stali.
Publikacje książkowe:
- "Metafora w liryce Młodej Polski. Metamorfozy widzenia poetyckiego", Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988.
- "Chwile pewności. 20 szkiców o poezji i krytyce", Znak, Kraków 1991.
- "Pejzaż człowieka. Młodopolskie myśli i wyobrażenia o duszy, duchu i ciele", Wydawnictwo Baran i Suszczyński, Kraków 1994.
- "Druga strona. Notatki o poezji współczesnej", Znak, Kraków 1997.
- "Trzy nieskończoności. O poezji Adama Mickiewicza, Bolesława Leśmiana i Czesława Miłosza", Wydawnictwo Literackie, Kraków 2001.
- "Przeszukiwanie czasu. Przechadzki krytycznoliterackie", Wydawnictwo Literackie, Kraków 2004.
Wybrane artykuły:
- "Duchowa niepodległość, poczucie wagi słowa (O Jerzym Kwiatkowskim)", "Arka" 1988, nr 22 (pod pseudonimem Jacek Krzos).
- "Bezinteresowna miłość poezji. Uwagi o dziele i osobowości krytycznej J.K.", "Znak" 1988, nr 7 (pod pseudonimem Jacek Krzos).
- "Poezja i wierszomania", "Brulion" 1990, nr 13.
- "Myślenie poza rezerwatem", "Tygodnik Powszechny" 1992, nr 11.
- "Życie skupione, życie rozproszone", "Tygodnik Powszechny" 1992, nr 44.
- "Nowa poezja", "Polonistyka" 1992, nr 4.
- "Cały ten zgiełk (Kilka uwag o sytuacji i świadomości nowej poezji, zapisanych jesienią 1995 roku)", "NaGłos" 1995, nr 21.
- "Nie mogę ukryć wątpliwości", "Tygodnik Powszechny" 1995, nr 24.
- "Perspektywa duszoznawcza", "Tygodnik Powszechny" 1995, nr 37.
- "Stróże świata, obłoki. O jednym wierszu Czesława Miłosza", "Tygodnik Powszechny" 1996, nr 9.
- "Sztuka i dotkliwość świata: dyskutują Ryszard Krynicki, Henryk Markiewicz, Mieczysław Porębski, Stanisław Rodziński, Marian Stala, Karol Tarnowski, Łukasz Tischner, Adam Wiedemann, Elżbieta Wolicka", "Znak" 2000, nr 4.
- "Po stronie prawdy. O jednym ze słów używanych przez Miłosza", "Teksty Drugie" 2001, nr 3-4 (68-69).
- "Zmyślone przyjemności przemijania", "Tygodnik Powszechny" 2004 nr 18.
Wybrane artykuły o krytyku i jego książkach:
- Mateusz Antoniuk, "Marian Stala" - hasło w "Niekonwencjonalnym Krakowskim Leksykonie Literackim", "Dekada Literacka" 2007, nr 3.
- Jan Błoński, "Szczęśliwi poeci", "Tygodnik Powszechny" 1991, nr 52.
- Jacek Gutorow, "Dyskrecja pewności, Uwagi o dziele krytycznym Mariana Stali", [w:] "Niepodległość głosu. Szkice o poezji polskiej po 1968 roku", Kraków 2003.
- Andrzej Franaszek, "Medytacje na schyłek stulecia", "Tygodnik Powszechny" 1997, nr 46.
- Jarosław Klejnocki, "Poezja w czasie marnym", "Gazeta Wyborcza" z dnia 20.01.1998, nr 16.
- Jerzy Pilch, "Epoka obca ideowo", "Tygodnik Powszechny" 1995, nr 14.
- Mirosław Strzyżewski, "Rzecz nie tylko o młodopolskiej metaforze", "Twórczość" 1989, nr 6.
- Piotr Śliwiński, "Krytyk jako kustosz duszy. Kilka uwag o książce Mariana Stali 'Przeszukiwanie czasu' ", [w :] tegoż, "Świat na brudno. Szkice o poezji i krytyce", Warszawa 2007.
- Jacek Zychowicz, "Krytyka na niby", "Polityka" 1991, nr 43.
Autor: Eliza Kącka, grudzień 2010