Malarz, polityk i pisarz, jeden z czołowych reprezentantów młodopolskiej sztuki inspirowanej rodzimym folklorem. Przyrodni brat poety Kazimierza Przerwy-Tetmajera. Urodzony w 1861 roku w Harklowej k. Nowego Targu, zmarł w 1923 w Krakowie.
-
Edukację artystyczną rozpoczął w 1875 roku uczęszczając na zajęcia w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych; w 1882 roku wyjechał do Wiednia, by tam podjąć naukę w Akademii Sztuk Pięknych u Ch. Griepenkerla. Regularne studia w krakowskiej uczelni odbył w latach 1882-1886 pod kierunkiem F. Cynka, Loefflera i W. Łuszczkiewicza. Równolegle ukończył filologię klasyczną na Uniwersytecie Jagiellońskim. Swój warsztat malarski doskonalił w latach 1886-1889 w Monachium pod kierunkiem A. Wagnera. Studia uzupełnił w paryskiej Académie Colarossi; uzyskał także stypendium cesarskie na wyjazd do Rzymu. W okresie 1889-1895 uczęszczał do klasy mistrzowskiej J. Matejki w krakowskiej akademii.
Od 1890 spędzał letnie miesiące w podkrakowskiej wsi Bronowice Małe, gdzie osiadł na stałe w 1895. W 1901 założył Szkołę Sztuk Pięknych i Przemysłu Artystycznego dla Kobiet, w której nauczał. W tymże roku został współtwórcą Towarzystwa "Polska Sztuka Stosowana". Od 1899 roku należał do Towarzystwa Artystów Polskich "Sztuka", które reprezentowało polską sztukę w ramach międzynarodowego ruchu wystawienniczego. W 1908 roku wstąpił do grona członków-założycieli ugrupowania Zero kontestującego działalność "Sztuki". Prowadził ożywioną działalność polityczno-społeczną jako członek Polskiego Stronnictwa Ludowego i współzałożyciel frakcji PSL-Piast. W okresie 1911-1918 pełnił funkcję posła w parlamencie wiedeńskim; miał wystartować w wyborach sejmowych również w niepodległej Polsce, ale ostatecznie wycofał swoją kandydaturę.
Postawa artystyczna Tetmajera ukształtowała się pod wpływem monachijskiego realizmu i werystycznej formuły obrazowania Aleksandra Gierymskiego. Jego dojrzałe malarstwo w pełni odzwierciedla znamienną dla okresu Młodej Polski fascynację rodzimym folklorem; w swych obrazach przedstawiał wiernie obyczaje, malownicze obrzędy i epizody z codziennego życia podkrakowskich chłopów. W ramach realistycznego nurtu artysta wypracował swój oryginalny styl; zręcznie komponował wielofiguralne sceny, którym nadawał swoistą dramaturgię. Postacie wydobywał syntetyczną plamą barwną modulowaną miękko i rozlewnie. Charakterystyczny dla jego malarstwa dwutakt nasyconej czerwieni i bieli dopełniały szerokie płaszczyzny brązów i zieleni o zróżnicowanej fakturze. Sylwetowe traktowanie form, mocne, jakby przerysowane kontrasty światła i cienia oraz dekoracyjne traktowanie płaszczyzn to cechy, które pozwalają doszukiwać się w sztuce Tetmajera reminiscencji postimpresjonizmu. W scenach weselnej zabawy i sianokosów artysta dynamizował kadr śmiałą diagonalą kompozycyjną ("Wiejskie wesele", ok. 1920). Podniosły charakter religijnego rytuału oddawała w jego obrazach statyka rozmodlonego tłumu kobiet w wielobarwnych chustach ("Święcone", 1897).
Tetmajerowskie przedstawienia zalotów, radosnych spotkań i świątecznego odpoczynku - rozgrywające się na kolumnowym ganku dworku w Bronowicach - ewokowały atmosferę rodzinnego ciepła, oddawały duchowy spokój, pogodne usposobienie i witalność chłopów, będących - zgodnie z przekonaniami młodopolskich twórców - nosicielami tradycyjnych wartości moralnych i pierwiastków polskości ("Scena na ganku w Bronowicach"; "Zaloty", 1894). Utrzymane w realistycznej konwencji portrety członków rodziny artysty, ukazywały modeli w ich codziennym otoczeniu, we wnętrzu chałupy, sadzie czy ogrodzie ("Rodzina Mikołajczyków", ok. 1901; "Dorobek", 1905). Rozsłoneczniony krajobraz z Bronowic, chałupy i dworki były najczęstszym motywem malowanych przez Tetmajera pejzaży. W wielu obrazach artysta zbliża kadr do nagrzanych słońcem łanów zbóż oddając szybkim, dynamicznym ruchem pędzla ich ociężałość i rozkołysanie ("Łan zboża", 1901; "Kłosy", 1901).
Treści patriotyczne stały się pierwszoplanowym tematem w tryptyku "Racławice" (1906-1907) dającym świadectwo ważnej roli, jaką stan chłopski odegrał w historii Polski. Problematyka narodowo-wyzwoleńcza zyskała teatralno-akademicką aranżację w szkicu "Alegoria wyzwolenia Polski". Wyjątkową pod względem ikonograficznym pozycję w spuściźnie artystycznej Tetmajera zajął obraz "Sztandary przedstawiający groteskową alegorię rozbiorów Polski: karykaturalnie zdeformowanym postaciom agresorów ucieleśniających wrogie mocarstwa Rosji, Prus i Austrii, towarzyszą tu wysłannicy szatana, wbijający sztylety w nagie ciało bezbronnej Polonii. Zarówno w wirującym w przestrzeni korowodzie jak i majaczącym w oddali dworku pobrzmiewają reminiscencje patriotyczno-symbolicznych kompozycji J. Malczewskiego, zaś postacie pędzących jeźdźców ze sztandarami odsyłają do batalistycznych scen J. Brandta. Obraz wpisuje się w ten nurt polskiego modernizmu, który związany był z działalnością krakowskiego kabaretu "Zielony Balonik" czynnego od 1905 r. w Cukierni Lwowskiej Jana Apolinarego Michalika. Próbę przewartościowania artystycznych wzorców Młodej Polski i dziewiętnastowiecznej spuścizny kulturowej podjęli tu młodzi twórcy uprawiający początkowo gazetową karykaturę, W. Wojtkiewicz, K. Frycz, S. Kuczborski, S. Rzecki i K. Sichulski, parodiując w swych obrazach i rysunkach dzieła koryfeuszy polskiej sztuki ("Katalog IX wystawy Sztuki", Kraków 1905).
Tetmajer również wykonał kilka satyrycznych rysunków, które zdobiły - wraz z pracami S. Wyspiańskiego, J. Mehofera, W. Wojtkiewicza i A. Procajłowicza - inną krakowską kawiarnię artystyczną, "Paon" Ferdynanda Turlińskiego.
Artysta zajmował się ponadto projektowaniem witraży, ilustratorstwem, malarstwem ściennym i scenografią. W 1902 wykonał polichromię kaplicy królowej Zofii w katedrze wawelskiej. Ożeniony z córką chłopa z Bronowic, Anną z Mikołajczyków, stał się pierwowzorem postaci Gospodarza w dramacie Wyspiańskiego "Wesele". Jego profil psychologiczny trafnie nakreślił Tadeusz Boy-Żeleński słowami: "Jest on w 'Weselu' jak żywy, ze swoim szlachetnym sentymentem, gestem kontuszowym, ze swą zamaszystą fantazją i niewytrzymałością nerwową".
Autor: Irena Kossowska, Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, grudzień 2002