Marian Kołodziej, fot. Aleksander Jałosiński / Forum
Malarz, scenograf. Przez wiele lat związany z Teatrem Wybrzeże w Gdańsku. Urodził się 6 grudnia 1921 roku w Raszkowie koło Ostrowa Wielkopolskiego. Zmarł 13 października 2009 roku w Gdańsku.
W czasie wojny, w 1940 roku, z pierwszym transportem trafił do Oświęcimia, dostał numer obozowy 432. Do 1945 roku był jeszcze więziony w Buchenwaldzie, Sachsenhausen, Mauthausen-Gusen i Groß-Rosen. Do obozowej przeszłości powrócił wiele lat później. W 1992 roku przeżył zawał mózgu, w wyniku którego został sparaliżowany. Aby ratować życie, w ramach rehabilitacji, na małych kartkach zaczął rysować ołówkiem przywiązanym do ręki. Później rysunki te łączył w większe kompozycje. Nabierał coraz większej sprawności, wracał do zdrowia.
"Moim celem nie było tworzenie sztuki. Temat obozu do sztuki się nie nadaje" - mówił Kołodziej - "Takie osobiste rzeczy. To, co tutaj jest, to czysty ekshibicjonizm - ja, goły." ("Gazeta Wyborcza" 23.01.2003)
Powstał wstrząsający cykl - zapis pamięci o współwięźniach, upodleniu i cierpieniu, który stał się też indywidualnym oczyszczeniem. Kołodziej wahał się, ale w końcu pokazał swoje prace. W 1994 roku po raz pierwszy wystawa "Klisze pamięci. Labirynty Mariana Kołodzieja" została zaprezentowana w Gdańsku. Obecnie zbiór tych prac znajduje się w Centrum Ojca Kolbego w Harmężach, miejscu dawnego Oświęcimskiego podobozu.
Po wojnie, w 1950 roku, Kołodziej ukończył Akademię Sztuk Pięknych w Krakowie, gdzie studiował scenografię u Karola Frycza. W 1951 roku debiutował na scenie Teatru Wybrzeże w Gdańsku przygotowując scenografię do spektaklu Wiktora Biegańskiego Korzenie sięgają głęboko Arnauda D'Usseau i Jamesa Gowa. Zaprojektował też werystyczną oprawę plastyczną do sztuki produkcyjnej W stoczni Leopolda Rybarskiego w reżyserii Biegańskiego (1951). Na trójmiejskiej scenie współpracował z Zygmuntem Hübnerem (m.in. Ladacznica z zasadami Jean-Paula Sartre'a, 1956), Jerzym Jarockim (m.in. Męczeństwo z przymiarką Ireneusza Iredyńskiego, 1960) i Jerzym Golińskim (m.in. Zmierzch demonów Romana Brandsteattera, 1967). W 1968 roku zaprojektował oprawę plastyczną znakomitego przedstawienia Tadeusza Minca - Tragedii o bogaczu i Łazarzu Anonima Gdańskiego. Rok później powstał kolejny ważny spektakl z dekoracjami Kołodzieja - Termopile polskie Tadeusza Micińskiego w reżyserii Marka Okopińskiego, z którym scenograf przygotował jeszcze m.in. Potępienie doktora Fausta Jerzego S. Sito (1972). Kołodziej tworzył tu także przedstawienia ze Stanisławem Hebanowskim. Wspólnie przygotowali m.in. Maleńką Alicję Edwarda Albee'go (1971), Cmentarzysko samochodów Fernando Arrabala (1972), Sen Felicji Kruszewskiej (1974) i Bazylissę Teofanu Tadeusza Micińskiego (1978).
Scenograf realizował także przedstawienia z Adamem Hanuszkiewiczem, w Teatrze Narodowym razem pracowali nad polskim repertuarem romantycznym, m.in. Nie-Boską komedią Zygmunta Krasińskiego (1969) i Norwidem (1970), wystawili też m.in. Świętą Joannę George'a Bernarda Shawa (1969) i Hamleta Szekspira (1970).
Wiele spektakli Kołodziej przygotował z Kazimierzem Kutzem, m.in. Przedstawienie "Hamleta" we wsi Głucha Dolna Ivo Brešana w warszawskim Teatrze na Woli (1977) oraz Śmierć Dantona George'a Büchnera (1982) i Bałałajkina i spółkę Siergieja Michałkowa (1984) w warszawskim Teatrze Ateneum (1984).
Kołodziej pracował z wieloma innymi reżyserami, projektował oprawy plastyczne do spektakli Zbigniewa Bogdańskiego, Ryszarda Majora, Krystyny Meissner, Krzysztofa Babickiego, Janusza Warmińskiego. Pokazywał swoje prace także m.in. w Teatrze Muzycznym w Gdyni, Teatrze Nowym i Wielkim w Łodzi, Teatrze Wielkim w Warszawie, Teatrze Śląskim w Katowicach, Teatrze Polskim w Warszawie.
Kołodziejowi bliskie jest malarskie pojmowanie scenografii, jest twórcą bardzo ekspansywnym. Niejednokrotnie na scenie tworzył olśniewające dopracowanym detalem barokowe wizje, często posługiwał się malarskimi cytatami. Jego plastyczna wyobraźnia jest na tyle ekspresyjna i zdecydowana, że jest w stanie narzucić interpretację spektaklu. Niektórzy uznawali to za jego zaletę, inni wypominali nadmierną wyrazistość i opisowość, która przytłaczała inne środki scenicznego wyrazu. W Tragedii o bogaczu i Łazarzu scenograf połączył elementy teatru misteryjnego z widowiskiem barokowym.
"W przestrzeni ograniczonej pomostem i proscenium znalazło się piekło, wyżej nad całą konstrukcją monumentalny ołtarz, fascynujący bogactwem i przepychem, zwieńczony dostojnymi figurami świętych (...)" - pisała Małgorzata Wendrychowska. - "Jeszcze przed rozpoczęciem spektaklu kurtyna z alegorycznym motywem 'Sądu Ostatecznego' Hansa Memlinga zapowiada odwieczny konflikt, walkę dobra za złem (...)" ("Forma otwarta. Szkic o plastyce teatralnej Mariana Kołodzieja" w: "Kołodziej w skali 1:10, katalog wystawy w Muzeum Opatów, Gdańsk 1990)
W Termopilach polskich stworzył ogromny, przygniatający obraz pobojowiska. Na scenie walało się mnóstwo porzuconych w walce przedmiotów, a obrazu toczącej się historii, w sferze symbolicznej, dopełniała m.in. projekcja obrazu z bogami wojny. W Cmentarzysku samochodów zawalił scenę autentycznymi rdzewiejącymi wrakami samochodów. Innymi środkami, które spotęgowały nastrój osaczenia, Kołodziej posłużył się w Zmierzchu bogów. Podziemny bunkier Hitlera zaprojektował w sposób bardzo prosty, w tonacji szaro-czarnej, tworząc rodzaj ciemnej jamy z ustawionym pośrodku stołem. Przygotował realistyczne kostiumy, w tym także szczegółowo, ze znajomością rzeczy, dopracowane mundury. W swoich pracach scenograf wielokrotnie odwoływał się do tematyki religijnej, kultu wiary chrześcijańskiej, jak np. w Bazylissie Teofanu. W twórczości Kołodzieja widoczne są też motywy katastroficzne, echa wojny, która staje się apokalipsą. Tak było m.in. w Pułapce Tadeusza Różewicza w reżyserii Krzysztofa Babickiego (1984). Pusta scena została wypełniona szafami, które urastały tutaj do wymiarów niemal monumentalnych, były to szafy przybierające kształty domów i nagrobków. Korzystał z odwołań historycznych, jak np. w przedstawieniu Janusza Warmińskiego - Hamlecie Szekspira z warszawskiego Teatru Ateneum (1983), w którym plastycznie przywoływał stan wojenny.
Pod koniec lat 50. Kołodziej jako kostiumograf związał się z filmem. Przygotował kostiumy do Krzyża Walecznych - debiutu reżyserskiego Kazimierza Kutza (1958) i kolejnych jego obrazów, m.in. Nikt nie woła (1959), Ludzi z pociągu (1961) i Milczenia (1963). Współpracował także ze Stanisławem Różewiczem projektując kostiumy do m.in. Głosu z innego świata (1962), Westerplatte (1967) i Samotności we dwoje (1968). Pracował także m.in. z Januszem Morgensternem i Wandą Jakubowską.
W latach 80. scenograf współpracował z kościołem, jest autorem papieskich ołtarzy, które zostały wzniesione podczas pielgrzymek Jana Pawła II do Polski. Zaprojektował słynny Okręt Kościoła, ołtarz-żaglowiec, który stanął w Gdańsku w 1987 roku oraz ołtarz na sopockim hipodromie z 1999 roku.
Kołodziej pożegnał się ze sceną Teatru Wybrzeże w Gdańsku w 2000 roku wystawą Zdarzyło mi się w Gdańsku. Szkicownik starego scenografa i zorganizowaną rok później ekspozycją Zdarzyło mi się w Gdańsku. Szkicownik starego scenografa. Akt drugi z epilogiem. W 2001 roku na gdańskiej scenie Krzysztof Babicki wyreżyserował Tragedię o bogaczu i Łazarzu ze scenografią Kołodzieja.
Odznaczenia i nagrody:
- 1951 - wyróżnienie za scenografię do sztuki W stoczni Leopolda Rybarskiego w reżyserii Wiktora Biegańskiego w Teatrze Wybrzeże w Gdyni na Festiwalu Polskich Sztuk Współczesnych we Wrocławiu;
- 1957 - Złoty Krzyż Zasługi;
- 1964 - Order Stańczyka - nagroda pisma "Litery" za całokształt pracy scenograficznej;
- 1967 - Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski;
- 1968 - nagroda za scenografię do przedstawienia Poczwórka Sławomira Mrożka w reżyserii Zbigniewa Bogdańskiego w Teatrze Wybrzeże w Gdańsku na 10. Festiwalu Teatrów Polski Północnej w Toruniu;
- 1969 - Order Stańczyka za scenografię do telewizyjnej inscenizacji Panny Julii Augusta Strindberga w reżyserii Tadeusza Minca; medal "Stolema" przyznany przez Klub "Pomerania" za scenografię do Tragedyi o bogaczu i Łazarzu w reżyserii Tadeusza Minca w Teatrze Wybrzeże w Gdańsku;
- 1971 - nagroda za scenografię do przedstawienia Maleńka Alicja Edwarda Albee'ego w reżyserii Stanisława Hebanowskiego w Teatrze Wybrzeże w Gdańsku na 13. Festiwalu Teatrów Polski Północnej w Toruniu; nagroda Wojewódzkiej Rady Narodowej w Gdańsku za upowszechnianie kultury;
- 1973 - nagroda widzów im. Iwo Galla dla najlepszego scenografa 1972 roku; nagroda ministra kultury i sztuki w dziedzinie plastyki II stopnia za twórczość artystyczną w dziedzinie scenografii;
- 1974 - nagroda za scenografię do przedstawienia Sen Felicji Kruszewskiej w reżyserii Stanisława Hebanowskiego w Teatrze Wybrzeże w Gdańsku na 16. Festiwalu Teatrów Polski Północnej w Toruniu; nagroda ministra kultury i sztuki za twórczość artystyczną w dziedzinie scenografii;
- 1975 - nagroda za scenografię do Beniowskiego Juliusza Słowackiego w reżyserii Adama Hanuszkiewicza w Teatrze im. Norwida w Jeleniej Górze na I Opolskich Konfrontacjach Teatralnych;
- 1977 - Zasłużony Działacz Kultury;
- 1980 - nagroda teatralna wojewody gdańskiego za scenografię do Sonaty Belzebuba Stanisława Ignacego Witkiewicza w reżyserii Ryszarda Majora w Teatrze Wybrzeże w Gdańsku;
- 1981 - nagroda teatralna wojewody gdańskiego za scenografię do przedstawień Kolęda-nocka (w reżyserii Krzysztofa Bukowskiego) i Słowik Ernesta Brylla w Teatrze Muzycznym w Gdyni;
- 1982 - Złota Maska za scenografię do Czarodziejskiego fletu Wolfganga Amadeusza Mozarta w reżyserii Olgi Lipińskiej w Operze Śląskiej w Bytomiu;
- 1983 - nagroda ministra kultury i sztuki za twórczość artystyczną w dziedzinie scenografii - nie przyjęta;
- 1985 - nagroda ministra kultury i sztuki I stopnia;
- 1991 - nagroda wojewody gdańskiego za całokształt twórczości;
- 1995 - nagroda Prezydenta Miasta Gdańska;
- 1996 - nagroda teatralna wojewody gdańskiego za rok 1995 za całokształt twórczości w związku z 50-leciem Teatru Wybrzeże;
- 1997 - tytuł Honorowego Obywatela Miasta Gdańska;
- 1999 - nagroda "Koryfeusz scenografii polskiej";
- 2000 - Statuetka Gryfa - Pomorska Nagroda Artystyczna za autorski projekt i realizację ołtarza papieskiego na sopockim hipodromie oraz Nagroda Publiczności;
- 2006 - Złoty Medal Gloria Artis - Zasłużony Kulturze
Autor: Monika Mokrzycka-Pokora, maj 2006.