Sprzeczność jego życiowej filozofii prowadzi do klęski, jednak tylko w miłości. Natomiast w sferze ekonomicznej porażkę ponosi rywal głównej postaci. Z pozoru nic nie stoi na przeszkodzie, aby dwoje bohaterów było razem. Jednak zarówno przychylność otoczenia, jak i zabiegi ciotki Płoszowskiej, a nawet późniejsza śmierć męża Anielki – Kromickiego – na nic się zdają wobec dekadenckiej neurastenii mężczyzny i "dogmatu" religijnego kobiety. Podczas gdy ona wiernie czeka na ukochanego, on wdaje się w romans z piękną Laurą. Zrozpaczona odtrąceniem wychodzi za mąż za innego, więc Płoszowski pragnie ją odzyskać, wykorzystując uczucie pianistki Klary. Niespełniona, choć odwzajemniona miłość Anielki i Leona kończy się śmiertelną chorobą bohaterki i samobójstwem bohatera. Zamiast happy endu, pozostają zwątpienie i niepewność.
Historycy literatury przyznają "Bez dogmatu" znaczącą pozycję w początkowej fazie kształtowania się powieści psychologicznej. Wniknięcie w świadomość głównego bohatera było możliwe dzięki wykorzystaniu w utworze konwencji dziennika intymnego (sam Sienkiewicz częściej posługuje się słowem "pamiętnik"), pisanego przez prawie dwa lata. Osobista perspektywa charakterystyczna dla pism modernistycznych w dużej mierze ograniczała kompetencje narratora, nie pozwalała na zamkniętą kompozycję dzieła. Jednak tok zdarzeń "Bez dogmatu" cechuje wewnętrzny porządek, pojawiają się twierdzenia obiektywne, znamienne dla powieści obyczajowej. Luki w wiedzy narratora wypełniają ponadto listy będące świadectwem obecności pozostałych postaci, często o odmiennych poglądach niż Płoszowski. Mamy więc do czynienia z różnorodnością gatunkową. Bujnicki w połączeniu "nieprzewidywalności dziennika" i celowości "fabuły powieści-pamiętnika" dostrzega nowatorstwo Sienkiewiczowskiej koncepcji.
Współcześni autorowi krytycy mieli wiele zastrzeżeń do powieści, podejrzewając jego samego "o lekceważenie moralności". Nieprzychylne opinie formułowali przede wszystkim zagorzali pozytywiści, zarzucający dekadentom bezproduktywność, niewrażliwość na sprawy społeczeństwa. Taką postawę skarykaturowała Orzeszkowa w kreacji Różyca z "Nad Niemnem". W Europie jednak dzieło spotkało się z zainteresowaniem i uznaniem. Lew Tołstoj po przeczytaniu rosyjskiego przekładu miał powiedzieć: "Powieść Bez dogmatu, drukująca się obecnie w Russkiej Mysli, podoba mi się nadzwyczajnie. Sądząc po niej, uważam Sienkiewicza za znakomitego Poetę".
Wśród licznych wznowień utworów klasyka literatury polskiej "Bez dogmatu" pojawia się rzadko. Znacznie chętniej sięga się do jego kolejnej powieści współczesnej "Rodziny Połanieckich" – być może ze względu na popularność serialu, gdyż przez historyków literatury jest niżej oceniana.
Henryk Sienkiewicz
"Bez dogmatu"
Powieść w odcinkach drukowana w "Słowie", "Czasie"
i "Dzienniku Poznańskim" od 2 XII 1889 do 12 X 1890 r.
Wydanie książkowe: 1891 r.
Źródła:
- Henryk Sienkiewicz, "Bez dogmatu", oprac. T. Bujnicki, Wrocław 2002
- Tadeusz Bujnicki, "Wokół Bez dogmatu" [w:] tenże, "Pozytywista Sienkiewicz", Kraków 2007
- Tadeusz Żabski, "Sienkiewicz", Wrocław 1998