Józef Hen w sierpniu 2009 r., fot. Piotr Bławicki / East News
Dzieciństwo: Nowolipie
Dzisiejszy nestor polskiej literatury urodził się jako Józef Cukier 8 listopada 1923 r. w Warszawie w żydowskiej rodzinie drobnych przedsiębiorców z Nowolipia. Debiutował jako dziesięciolatek w piśmie "Mały Przegląd" prowadzonym przez Janusza Korczaka. Do wojny opublikował tam 14 artykułów nazywanych "listami" i zyskał status stałego współpracownika pisma. O współpracy z "Małym Przeglądem" i Korczaku opowiadał Culture.pl w 2012 roku...
Czytaj więcej o "Małym Przeglądzie" - gazecie innej niż wszystkie...
Już w tamtych czasach chłopiec postanowił, że będzie literatem. Choć w tych najwcześniejszych czasach chciał też być śpiewakiem operowym (znał cały repertuar Kiepury), a także piłkarzem. "A pisarstwo to nie było marzenie, to po prostu było" - mówi w jubileuszowej rozmowie w radiowej Jedynce. Słuchaj na stronie Polskiego Radia...
Wojna: Najpiękniejsze lata
Po wybuchu II wojny światowej Hen uciekł na Wschód, jego rodzina została w Warszawie, przy czym większość jego bliskich wojny nie przeżyła (zginął jego ojciec, brat i siostra - matka i druga siostra po wojnie w 1957 roku wyjechały do Izraela).
Jesienią 1939 roku 16-latek samodzielnie przekroczył zieloną granicę. Trafił w okolice Lwowa, gdzie podjął naukę w ukraińskiej szkole pedagogicznej. Gdy do Lwowa zbliżyła się armia niemiecka, ewakuowano go wraz z innymi uczniami w głąb Rosji. Pracował przy budowie szosy Lwów-Kijów, potem trafił do Samarkandy w Uzbekistanie. W czerwcu 1941 został wcielony do Armii Czerwonej, potem Ludowego Wojska Polskiego. Te wydarzenia Hen opisał po latach we wspomnieniowej książce "Najpiękniejsze lata" - wcześniej stały się kanwą powieści "Nikt nie woła" z 1957 roku:
"Właściwie aż wstyd się przyznać, że w powieści aż tak czerpałem ze swojej biografii, ale wszystkie sceny w tej książce są autentyczne, nie wymyślone. O niektórych rzeczach nie napisałem, ukryłem je, ale zupełnie niczego nie dodałem. Ja te rzeczy naprawdę przeżyłem" - mówił Hen na spotkaniu z czytelnikami w Warszawie w lutym tego roku.
"Nikt nie woła"
Młody Józef Hen w wojsku, fot. z archiwum pisarza
Napisana w roku 1957 książka przez ponad 30 lat była blokowana przez cenzurę, w efekcie ukazała się dopiero w 1990 roku. Najsłynniejsza książka Hena to opowieść o wojennej tułaczce 16-letniego (na początku powieści) wrażliwego chłopca z Nowolipia po azjatyckiej części ZSRR. Stykając się z wojennym okrucieństwem i doświadczeniem głodu Bożek przeżywa przyspieszone dojrzewanie, ale doświadcza też rzeczy dobrych - przeżywa wielką miłość.
W anegdocie zamykającej posłowie, napisane do nowego wydania książki (2012), Hen zdradza zakończenie wątku miłosnego, który w napisanej przed pół wiekiem powieści pozostawał niedomknięty. Po publikacji z 1990 roku zapytany przez jedną z czytelniczek, czy wie, jakie były dalsze losy dziewczyny, z którą Bożek żegna się na peronie w ostatnich scenach książki, Hen odpowiada: "Tak, wiem. Jest babcią moich wnucząt". Żona Józefa Hena Irena Lebewal zmarła w 2010 roku.
Czytaj więcej o "Nikt nie woła"...
Hen i film
Po wojnie, po powrocie do kraju Józef Hen był redaktorem tygodnika "Żołnierz Polski", w tych latach przyjął też pseudonim "Hen". Ukończył szkołę oficerów i dosłużył się stopnia kapitana, służbę zakończył w 1952 roku. Jego debiutem powieściowym była wydana w 1947 r. książka "Kijów, Taszkent, Berlin. Dzieje włóczęgi". Pisywał reportaże, nowele, opowiadania, prozę historyczną i powieści dla dorosłych i młodzieży.
Był jednym z niewielu PRL-owskich literatów, który utrzymywał się tylko z pisania, nie miał nigdzie etatu. Zarabiał m.in. pisaniem scenariuszy. W 1959 roku na podstawie trzech nowel Józefa Hena Kazimierz Kutz nakręcił film "Krzyż walecznych" na podstawie opowiadania pisarza.
Rok później ten sam reżyser zekranizował powieść "Nikt nie woła". Fabuła została przeniesiona z azjatyckich stepów na Ziemie Zachodnie, dodany został też wątek AK-owski.. Bożek w przeciwieństwie do Maćka Chełmickiego, nie wykonał rozkazu - na Ziemie Odzyskane jedzie, by się ukryć (ścigają go członkowie organizacji podziemnej), a także znaleźć spokój i zapomnienie po doświadczeniach wojennych. Na miejscu poznaje Lucynę, w której się zakochuje. Powstał "jeden z najpiękniejszych plastycznie polskich filmów, łączący wystylizowane, czarno-białe zdjęcia ze stanem duszy pary młodych ludzi zupełnie zagubionych w nowej rzeczywistości i księżycowym pejzażu miasteczka zaludnianego przypadkowymi mieszkańcami" - napisano na Portalu Filmowym.
Na ekran przeniesiono także wiele innych powieści Hena: "Dwa żebra Adama" w reżyserii Janusza Morgensterna, a także "Kwiecień", "Prawo i pięść" z Gustawem Holoubkiem, oraz "Bitwę o Kozi Dwór". Na podstawie powieści historycznej z XVII wieku "Crimen" powstał serial (z tego ostatniego pisarz jednak nigdy nie był zadowolony). Hen współtworzył także serial historyczny "Królewskie sny". Hen próbował też swoich sił w roli reżysera, realizując m.in. serię telewizyjną "Perły i dukaty".
90 lat - prawie 100 książek
Spośród prawie setki książek Hena kilka zdobyło dużą popularność i uznanie. Oprócz "Nikt nie woła" były wśród nich m.in. powieść dla dzieci "Bitwa o Kozi Dwór" (1955), nawiązująca do "Chłopców z Placu Broni" Molnara, powieść wojenna "Kwiecień" (1960). Bardzo ciekawa i odważna obyczajowo jest też jego powieść z 1985 roku "Milczące między nami" - o erotycznej fascynacji starzejącego się profesora młodą piękną kobietą. Więcej o książkach Hena w biogramie...
Hen jest też mistrzem krótkiej formy - w 1964 wydał zbiór opowiadań "Krzyż Walecznych", w którym znalazło się m.in. jedno z najważniejszych opowiadań Hena "Bokser i śmierć" - historia boksera, który w obozie koncentracyjnym walczy o swoje życie. Jego opowiadania tłumaczone były na wiele języków. W 2012 roku ukazał się wybór najlepszych opowiadań pisarza "Szóste, najmłodsze".
Hen opublikował też ważne tomy wspomnień "Nie boję się bezsennych nocy" (1987), a także dylogię "Nowolipie" i "Najpiękniejsze lata" - w tych ostatnich Hen sięga pamięcią do dziecięcych i młodzieńczych lat w przedwojennej, żydowskiej Warszawie, a także przywołuje lata wojeny (beletrystycznie opisane w "Nikt nie woła"). Czytaj o amerykańskim przekładzie "Nowolipia"...
O swoich najwcześniejszych wspomnieniach Józef Hen opowiadał też w filmie "8 historii, które nie zmieniły świata "
Wyjątkową pozycją w dorobku Hena są beletryzowane biografie, wśród nich "Ja, Michał z Montaigne" (1978) - panorama XVI-wiecznej Europy ujęta na tle życiorysu słynnego francuskiego pisarza oraz "Błazen - wielki mąż" (1998) - opowieść o Tadeuszu Boyu-Żeleńskim. W 2003 roku ukazała się powieść "Mój przyjaciel król" o Stanisławie Auguście Poniatowskim.
Ostatnią jak na razie powieścią w dorobku Hena jest "Pingpongista", podejmująca temat Holokaustu i wydarzeń w Jedwabnem. Książka ukazała się w 2003 roku. Więcej o Pingpongiście...
W 2009 roku W.A.B. wznowiło jego "Dziennik na nowy wiek"...
Polityka? - Nie, dziękuję..
Sam Hen postrzega siebie jako outsidera, który przeżył czasy PRL-u nie wiążąc się ani z partią, do której nigdy się nie zapisał, ani z opozycją. Hen znalazł się wśród sygnatariuszy listu potępiającego "List 34" wystosowanego w 1964 roku przez polskich intelektualistów przeciwko ograniczeniom w kulturze. Po 1968 roku, kiedy w związku z antysemicką nagonką, stał się w kraju persona non grata, rozpoczął współpracę z paryską "Kulturą" - publikował opowiadania pod pseudonimem Korab m.in. "Western", "Oko Dajana", "Bliźniak" (to pierwsze o marcowej historii swojej córki). W 1975 roku podpisał "Memoriał 59" - przeciwko umieszczeniu w konstytucji PRL-u zapisu o wiodącej roli partii i wieczystym sojuszu z ZSRR.
Ostatnie, najnowsze...
W kwietniu 2013 roku tegoroczny jubilat odpowiadał na pytania Kwestionariusza Fahrenheita - serii filmowych wywiadów portalu Culture.pl. Opowiada w nim m.in. o swoich dziecięcych marzeniach, największych przyjemnościach, a także zdradza swój najstraszniejszy sen... Zobacz poniżej i tu...
W ostatnim czasie do księgarń trafiła książka "Wiem, co mówię, czyli dialogi uzdrawiające. Spotkania z Józefem Henem" (Iskry), składająca się z wywiadów, których pisarz udzielił w ciągu wielu lat różnym rozmówcom, układających się w opowieść o jego życiu.
W piątek 8 listopada, w dniu swoich 90. urodzin Józef Hen spotka się z czytelnikami w warszawskim Klubie Księgarza.
Źródło: PAP, materiały prasowe i własne, opr. mg, 7.11.2013