W kolekcji Czartoryskich wyróżniają się malarskie arcydzieła Leonarda da Vinci "Dama z gronostajem" i "Krajobraz z miłosiernym Samarytaninem" Rembrandta van Rijna. To dwa z najcenniejszych obrazów w polskich zbiorach.
"Dama…", jeden z kilkunastu obrazów namalowanych przez artystę wszechczasów - Leonarda da Vinci około roku 1490 jest alegorycznym portretem młodej Cecylii Gallerani, kochanki mediolańskiego księcia Ludwika Sforzy zwanego IL Moro. Gronostaj, po grecku "gale", jest aluzją do nazwiska Gallerani, a także odnosi się do księcia IL Moro, którego nazywano też "Ermellino", czyli gronostaj. Obraz uchodzi za najpiękniejszy portret Leonarda. Został zakupiony przez księcia Adama Jerzego Czartoryskiego w nieznanych okolicznościach około roku 1800, zapewne we Włoszech. Przekazał go matce Izabeli Czartoryskiej, która uważała, iż jest to portret tzw. La Belle Ferroniere, kochanki Franciszka I. Pisała o nim:
"Ten obraz przez Leonarda d Avinci malowany ma być portretem kochanki Franciszka I Króla Francuzkiego. Zwali ją la belle Feroniere, miała być żoną kupca trzymającego sklep żelazny. […]Umizgi Króla i pędzel Leonarda są zaletą tego obrazu. Osoba wydaje się być młodą, szczupłą i delikatną. Ubiór jej bardzo skromny. Trzyma zwierzątko do kuny podobne."
Z kolei "Krajobraz z miłosiernym Samarytaninem" Rembrandta opisała Czartoryska jako "Widok burzy olejno malowany". "Krajobraz…" z 1638 roku to jeden z zaledwie kilku samodzielnych, olejnych pejzaży artysty, a zarazem jedno z najcenniejszych dzieł sztuki europejskiej w polskich zbiorach. Rembrandt nawiązał do chrystusowej przypowieści opisanej w Ewangelii św. Łukasza (10;30-36):
"Pewien człowiek schodził z Jerozolimy do Jerycha i wpadł w ręce zbójców. Ci nie tylko, że go obdarli, lecz jeszcze rany mu zadali i zostawiwszy na pół umarłego, odeszli. Przypadkiem przechodził tą drogą pewien kapłan; zobaczył go i minął. Tak samo lewita, gdy przyszedł na to miejsce i zobaczył go, minął. Pewien zaś Samarytanin, będąc w podróży, przechodził również obok niego. Gdy go zobaczył, wzruszył się głęboko: podszedł do niego i opatrzył mu rany, zalewając je oliwą i winem; potem wsadził go na swoje bydlę, zawiózł do gospody i pielęgnował go".
W fantastycznym pejzażu, na drodze biegnącej skrajem lasu, widzimy Samarytanina z rannym człowiekiem na koniu. Obserwują ich przestraszeni kobieta i mężczyzna, prawdopodobnie świadkowie napadu. Z lewej strony rozciąga się krajobraz z dalekimi wzgórzami i miastem u podnóża skał. Nad horyzontem nadciąga nawałnica. Obraz kupił w 1774 roku w Paryżu Jan Piotr Norblin i przywiózł go do Polski, gdzie przybył na zaproszenie Czartoryskich. Prawdopodobnie w 1813 roku pejzaż trafił do ich zbiorów Czartoryskich w Domu Gotyckim Puławach.
W kolekcji Czartoryskich cenne są także obrazy włoskich i niderlandzkich artystów z XIV i XV wieku, m.in. "Ukrzyżowanie" z XIV wieku Mistrza Piety, "Zwiastowanie" z XIV wieku Mistrza Kodeksu św. Jerzego. Uwagę zwracają także: "Mater Dolorosa" z XV wieku Albrechta Boutsa, "Św. Katarzyna Aleksandryjska" z 1511 roku Hansa Suessa von Kulmbacha, "Maria Magdalena pisząca" z I połowy XVI wieku Mistrza półfigur kobiecych, "Chłopiec w stroju polskim" z lat 1668-72 Caspara Nietschera, miniaturowe portrety przedstawicieli rodziny Jagiellonów z połowy XVI wieku z pracowni Łukasza Cranacha Młodszego oraz "Zwiastowanie" z 1517 roku Mistrza Jerzego. Ten ostatni obraz odnalazła Izabela w roku 1803 na wzgórzu wawelskim. Spod śniegu i gruzów gotyckiego kościoła pod wezwaniem św. Michała wydobyła trzy wielkie obrazy ołtarzowe, z których dwa to "Zwiastowanie" i "Zaśnięcie Najświętszej Panny Marii" z ok. 1530 roku krakowskiego malarza, naśladowcy Michała Lancza z Kitzingen (o trzecim nic nie wiemy). Ciekawymi nabytkami malarskimi Czartoryskich jest "Venus Victrix" z XVI wieku Michele Tosiniego oraz obrazy polskie: "Portret Łukasza Opalińskiego" z roku 1640 nieznanego artysty, "Zakuwana Polska" z 1864 roku Jana Matejki, czy portret Fryderyka Chopina z 1858 roku Stanisława Stattlera.
Do najcenniejszych dzieł graficznych w tych zbiorach należą: "Fortuna" z 1502 roku Albrechta Duerera, "Zdjęcie z krzyża" z roku 1465 Andrei Mantegny i "Krajobraz z trzema drzewami" z 1643 roku Rembrandta van Rijna oraz rysunek: "Krajobraz z wyspą skalistą" z 1560 roku Pietera Brueghela Starszego.
Wśród rękopisów wyróżnia się bezcenny, wspaniale iluminowany "Złoty kodeks Pułtuski" z XI wieku. Powstał prawdopodobnie w Bawarii. Ewangeliarz ten stanowił dar dla katedry w Płocku, a jego powstanie wiązane jest z królem Bolesławem Szczodrym. Inne bezcenne rękopisy to: "Pontyfikał bpa Erazma Ciołka" z początku XVI wieku – najwybitniejsze dzieło krakowskiego malarstwa książkowego – "Kronika czeska" z roku 1374, wykonana dla króla Czech Wacława, potem trafiła w ręce kardynała Zbigniewa Oleśnickiego, a korzystał z niej też Jan Długosz, rękopis "Kroniki" Długosza z II połowy XV wieku, czy wreszcie wspaniale iluminowana, XV-wieczna Księga turniejowa króla René d’Anjou "Traktat o formach i przepisach turniejowych". Zbiory Czartoryskich to także unikatowe dokumenty: oryginał "Unii horodelskiej" z 1413 roku i "Hołdu Pruskiego" z 1525, autografy Fryderyka Chopina, Tadeusza Kościuszki oraz pierwszych prezydentów USA, m.in. Washingtona.
Zebrane przez Czartoryskich archiwalia najwyższej państwowej wagi przechowywane były w Puławach w Świątyni Sybilli w dwóch skrzyniach, które razem z tzw. "szkatułą królewską" tworzyły namiastkę skarbca koronnego. Były tam 43 różne przywileje m.in. królewskie, a w pobliskiej szafie - starodruki pierwszych kronikarzy, autografy pisarzy i poetów, herbarze, mapy, pamiętniki, dzieła naukowe, archiwalia z Archiwum Koronnego, przywileje królewskie ze skarbca wawelskiego, modlitewniki królów, rękopisy iluminowane, autografy polskie i zagraniczne. Listy Jana III i jego żony "Marysieńki", autografy Kopernika, Jana Mazepy, Angeliki Kauffmann, Antonio Canovy, Ludviga van Beethovena, Josepha Haydna, listy George’a Washingtona do m.in. Tadeusza Kościuszki, listy Kościuszki, Poniatowskiego, modlitewnik królowej Marii Leszczyńskiej, "Kronika Polska" Marcina Bielskiego, Modlitewnik Marii Antoniny, Modlitewnik Ludwika XIV.
A oprócz tego, w szkatule były też włosy Konstancji Austriaczki, , kawałek sukni Zygmunta Augusta, fragmenty szat św. Kazimierza i Zygmunta III, kawałek czaszki Zygmunta, syna Władysława IV, 4 gwoździe i kawałek spróchniałej trumny Anny Jagiellonki.
W zbiorach Czartoryskich znajduje się wspaniałe rzemiosło artystyczne w tym średniowieczne wyroby z kości słoniowej. "Dyptyk ze scenami z życia Chrystusa" powstał w Niemczech po połowie XIV wieku. Misternie wyrzeźbiony w kości słoniowej ołtarzyk należał podobno do królowej Jadwigi. Podziw budzą emalie z Limoges czyli najważniejszego ośrodka ich produkcji, do których należy m.in. "Krzyż procesyjny" z połowy XIII wieku. Niewiele kolekcji może poszczycić się tak wspaniałymi majolikami włoskimi. Jedną z najpiękniejszych jest talerz z połowy XVI wieku przypisywany Giacomowi Manciniemu il Frate, z przedstawieniem pojedynku Zerbina opisanego w poemacie Lodovica Ariosta "Orland Szalony".
Kolekcja Czartoryskich zawiera bezcenne arrasy. "Złoty deszcz" z lat 1515 – 20, jeden z serii ukazujących mitologiczną opowieść o Perseuszu, przedstawia Danae, którą Zeus odwiedził w postaci złotego deszczu pouczając, że kobiety są we władzy złota. "Św. Anna Samotrzeć" z początku XVI wieku to tzw. arras namiotowy zabierany na wyprawy wojenne. Nie mają sobie równych także perskie kobierce zwane polskimi, XVII-wieczne, jedwabne, zrabowane w czasie wojny lecz odzyskane (jeden w 1946 roku a drugi w 1997). Wspaniałym okazem jest też perski "Dywan ze zwierzętami", z połowy wieku XVI. Dedykowany szachowi ( tekst dedykacji wypisany arabskimi literami w białym otoku zamykającym środkowe pole) jest zdobiony motywami zwierzęcymi. Pochodzi prawdopodobnie ze zdobyczy wiedeńskiej hetmana polnego koronnego Mikołaja Hieronima Sieniawskiego.
Zazdrość wielu muzeów budzą militaria: Karacena z XVII wieku - jeden z najpiękniejszych przykładów polskiej zbroi - pamiątka po Hetmanie Sieniawskim, bohaterze odsieczy wiedeńskiej w r. 1683, turecka prochownica z XVII wieku "po Mikołaju Sieniawskim", według tradycji zdobycz z wyprawy Wiedeńskiej, kurtka mundurowa, paradna, generała dywizji Jana Henryka Dąbrowskiego (lata 1807-1814), tzw. tarcza wróżebna z XVI wieku włoskich mistrzów, odnaleziona na Wawelu i ofiarowana królowi Janowi III Sobieskiemu na znak "dobrej wróżby" przed wyprawą wiedeńską, gdyż wyobrażała zwycięstwo chrześcijańskiego Konstantyna nad pogańskim Maksencjuszem w 312 roku. Ważne miejsce w kolekcji pełni, przekazana do Puław w roku 1803 przez Kapitułę Katedralną, chorągiew carów Szujskich zdobyta w bitwie pod Kłuszynem. Szereg zabytków przypomina o walkach o niepodległość oraz o ich bohaterach – Tadeuszu Kościuszce i księciu Józefie Poniatowskim, a także o Wielkiej Emigracji ("Portret Juliana Ursyna Niemcewicza" Grosa, "Popiersie Fryderyka Chopina" Clesingera). Szabla Kościuszki używana była przez późniejszego bohatera spod Racławic w czasie jego pobytu w Paryżu, w latach 1769 – 1774, pałasz księcia Józefa wyłowiony został wraz z jego ciałem z Elstery w roku 1813 po bitwie pod Lipskiem, a generał Karol Kniaziewicz otrzymał swoją szablę od Dyrektoriatu Francji w r.1799.
Ciekawe są eksponaty związane z ważnymi osobami: krzesła Williama Szekspira i Jana Jakuba Rousseau, butelka myśliwska Franciszka I, prochownica Henryka VIII, części zbroi gubernatora Niderlandów Albrechta VII, tarcza tzw. wróżebna, łączona z Janem III Sobieskim, czapka Napoleona oraz odlew dłoni Fryderyka Chopina.
Wśród eksponatów starożytnych przykuwa oczy kartonaż i mumia Asetemachbit, kapłanki śpiewaczki boga Amona z X/IX wieku p.n.e, Stela Merera z lat 2155-2040 p.n.e, Lekyt czarnofigurowy, naczynie dekorowane przez malarza "Grupy Leagrosa", w Atenach w latach 515 – 490 przed narodzeniem Chrystusa, przedstawia jeden z najbardziej dramatycznych epizodów z "Iliady" Homera; włóczenie nagiego ciała Hektora za rydwanem Achillesa pod murami oblężonego przez Greków miasta. Zwraca także uwagę głowa Rzymianina wykuta w marmurze w latach 50 – 30 przed narodzeniem Chrystusa. Jest to wspaniały portret starego człowieka umierającego na nowotwór twarzy. W kolekcji znajduje się także biżuteria prehistoryczna z XII-VI wieku pn.e. znaleziona na ziemiach polskich, czy też skarb z brązu z XIII-X wieku p.n.e.
W zbiorach Czartoryskich umieszczonych dawniej w Świątyni Sybilli ważną część stanowiły relikwie i prochy królów, hetmanów, przedstawicieli kultury i znanych postaci europejskich. Umieszczono je w urnach lub sarkofagach specjalnie na ten cel wykonanych. Jest więc sarkofag zawierający kości Bolesława Chrobrego, relikwiarz mieszczący fragment czaszki Stanisława Żółkiewskiego (wyjęty osobiście przez Izabelę z jego trumny w Żółkwi), relikwiarz Jana Kochanowskiego z domniemaną czaszką poety. Są też relikwie hiszpańskiego bohatera narodowego Cyda i jego żony Chimeny, Abelarda i Heloizy. Tego rodzaju eksponaty były odzwierciedleniem gustów kolekcjonerskich nie tylko Izabeli lecz całej epoki romantyzmu.
Autorka: Katarzyna Bik, lipiec 2017