Tuhaf formlardan, işlevsel estetiğe, Polonyalı tasarımcılar, sosyalist hükümetin baskılarına rağmen her zaman beklenilmeyene karşı yetenekli oldu. Culture.pl 20. yüzyılın ikonik Polonyalı tasarımlarını listeledi:
Karol Tichy – Yatak odası mobilya takımından bir sandalye
Krakow'da yapılan Andrzej Sydor atölyesinde üretildi, 1909, Varşova'daki Ulusal Müze koleksiyonundan. Fotoğraf: Michał Korta
İki dünya savaşı arası dönemde Karol Tichy, Leh tasarımının belirgin özellikleri üzerine yaptığı araştırmalarıyla Polonya tasarım çevrelerinde tartışılmaz bir otoriteydi. Bilgisini dünyadaki tasarım yönelimleriyle, lokal geleneklere uygun olarak birleştirebiliyor ve bu, tasarımlarına karakteristik bir form veriyordu.
Helena Bukowska - "Paralelkenarlar"
Ład Artists’ Cooperative tarafından yapılan keten jakarlı kumaş, 1929, Łódź'da bulunan Merkez Tekstil Müzesi koleksiyonundan. Fotoğraf: Michał Korta
Dokuma sanatçısı Helena Bukowska, sanatsal dokuma, jakarlı kumaşlar, nakışlı örtüler, goblen ve giysiler üzerine uzmanlaşmıştı. Alanında en tanınan isimlerden birisiydi, jakarları büyük halk enstitülerinin duvarlarını donatıyordu. Dokumaları birinci sınıf keten, yün ve ipek ipliklerden örülmüştü ve yerleştirildikleri görkemli iç mekanlara mükemmel şekilde uyum sağlıyordu.
Antoni Buszek – Ahşap çikolata kutusu
Józefa Kogut tarafından batik tekniği işlemesi, 1932. Kraków'da bulunan Seweryn Udziela Etnografik Müzesi koleksiyonundan. Fotoğraf: Michał Korta
Kraków’un deneysel batik kurslarında, eşarp, duvar süsü ve yastık gibi ipek uygulamalı kumaşların yapımında Antoni Buszek’in metodu kullanılır. Bu yöntem aynı zamanda duvar kağıdı, ahşap ve kitap ciltlerine de “horror vacui” prensibiyle uygulanmıştır- geleneksel işlemelerde rastlanılan yerel halk motiflerinin zenginliğinden gelen en ufak bir alanı dahi biçimlerle doldurma prensibi.
Mieczysław Naruszewicz – Yaban Domuzu Heykelciği
Varşova'da bulunan Endüstriyel Tasarım Enstitüsü tarafından üretildi, 1957, Varşova'daki Ulusal Müze koleksiyonundan. Fotoğraf: Michał Korta
Cam ve seramik tasarımcısı Mieczysław Naruszewicz, önemli derecede dışavurumcu ve izleyeni çeken özgün heykelciklerin yaratıcısıydı– özellikle hayvan heykelcikleri her zaman gerçeküstücü ve şaşırtıcı öğeler sunardı. Kariyerinin ilerleyen dönemlerinde ticari ve endüstriyel tasarım projelerine yöneldi.
Julia Keilowa – Kül tablası ve sigara tutacağı
Varşova'da bulunan Henneberg Brothers Plating Factory'de üretildi, ca. 1937. Özel koleksiyon. Fotoğraf: Michał Korta
Julia Keilowa, kızlık soyadı ile Ringel, 1930ların heykeltıraşları arasında Varşova’daki en özgün yaratıcı figürlerden birisiydi. Tasarımları, mükemmel derecede sade olması ve özenle düşünülmüş işlevselliğinin yanı sıra onlara modern dekorasyonda doğrudan yer veren özellikleriyle dikkat çekiyordu, ki bu -modernize edilmiş klasiklik ve folk öğeleri etkileriyle birlikte- Leh art deco’sunda önemli bir gelişme idi.
Andrzej Jan Wróblewski – Ütü
Ortak tasarımcı: Andrzej Latos, Predom Araştırma ve Geliştirme Merkezi için, 1975, Varşova Ulusal Müze. Fotoğraf: Michał Korta
Tasarımcı, tasarım teorisyeni, metodolojist ve profesör Andrzej Jan Wróblewski, tasarımı, kendi araç ve kurallarına göre, çatal ve bıçak tasarımlarından şehirlere kadar her şeyi kapsayan bütüncül bir disiplin olarak yorumluyordu. Bir tasarımcının sosyal sorumluğunun önemini, şu inancını dile getirerek vurgulamıştır “tasarım kendi zamanımızın yüzünü herhangi başka sanat disiplininden çok daha fazla yaratan bir sanattır. Gelenekleri şekillendiren bir sanattır ve estetik anlayışımızı oluşturmamızda kesin olarak etkilidir”.
Lubomir Tomaszewski - Kiwi heykelciği
Varşova'da bulunan Endüstriyel Tasarım Enstitüsü tarafından üretildi, 1958, Varşova'daki Ulusal Müze koleksiyonundan. Fotoğraf: Michał Korta
Seramik sanatçısı ve heykeltıraş Lubomir Tomaszewski, hayatının sadece 10 yılını bu disipline adamış olmasına rağmen savaş sonrası Leh tasarımında sıra dışı yetenek olarak tarihe geçmiş bir isim. En çok dekoratif heykelcikleri ve şık görünümlü kahve takımlarının da içinde olduğu işlevsel seramikleri ile tanındı.
Jan Kurzątkowski - Memur
Kağıt oyuncak, ca. 1947, Varşova'daki Ulusal Müze koleksiyonundan. Fotoğraf: Michał Korta
Jan Kurzątkowski, ilk kağıt heykelciğini 1918 yılında öğrenciyken yaptı, lakin Varşova kağıt heykelciliğin gerçek doğum tarihi, kendisinin Varşova Güzel Sanatlar Akademisi’nin balo salonunu dekore etmek üzere düzenlenen yarışmayı kazandığı 1924’tür. Onun oyuncakları, “herkes için güzellik” yaklaşımının bir gerçeklik kazanma haliydi; ucuz ve popüler materyallerin bilinçli bir şekilde kullanıldığında sanatsal bir değeri olduğunu ispatlıyordu.
Krzysztof Meisner - Osa M50 scooter
Ortak tasarımcılar: Krzysztof Brun, Jerzy Jankowski ve Tadeusz Mathia, Warsaw Motorcycle Factory tarafından üretildi, 1959, Varşova'daki Teknoloji Müzesi'nin bir bölümü olan Motorization Museum koleksiyonundan, Fotoğraf: Michał Korta
Polonya’nın, dönemin tasarım patlamasının keyfini çıkaran savaş sonrası neslinden bir gençti. Krzysztof Meisner’ın Osa scooter’ı, tasarımı ve üretimi Polonya’da yapılan bu türde tek araçtı. Çok az kişi, o dönemde en büyük motosiklet ve scooter üreticisinin, Amerikan ya da Japon değil de Polonya olduğunu biliyordu.
Józef Czajkowski – Merdiven korkuluğu
Kraków'daki Eski Teknik ve Endüstriyel Müze Binası'nda. Muhtemelen Józef Górecki atölyelerinde üretildi, ca. 1913. Fotoğraf: Michał Korta
İç mekan, mobilya ve sabit eşya tasarımcısı Józef Czajkowski, ilk olarak art nouveau akımından etkilendi ve kısa bir süre sonra Polonya’da art-deco tarzının en önemli yaratıcı ortaklarından birisi haline geldi. Ulusal bir stil yaratma konusundaki bu gayreti, özellikle ulusun bağımsızlığını kazandığı 1918’den sonra savunmacı bir tutumdan Polonya’yı tüm dünyada duyurma ve kabul gördürme prensibine geçiş yapan politik farkındalığı karakterize ediyordu.
Andrzej Pawłowski – Örme
Antoni Fic tarafından tasarlanan tabure, 1954, özel koleksiyon. Fotoğraf: Michał Korta
Andrzej Pawłowski’nin tasarımları, yarattığı objelerin işlevsel olmasına yönelik, tüketicinin var olan ve hatta gelecekteki ihtiyaçlarını dahi sezen bir vizyona dayanıyordu. Akademik işlerinde, tasarımın tanımı, amacı ve kapsamı hakkındaki keşifleri üzerine büyük bir vurgu yapıyordu. Mobilya tasarımları, fazlaca, insan vücudunun şekil ve hareketlerini temel alıyordu.
Józefa Wnukowa – Dekoratif basma kumaş
Żyrardów'da bulunan Merkez Keten Sanayi Laboratuvarı için Sopot'taki Devlet Görsel Sanatlar Akademisi Dekoratif Kumaş Sanatları ve Araştırma Enstitüsü tarafından üretildi, 1962-1963. Varşova'daki Devlet Etnografik Müzesi mülkiyetinde Varşova Ulusal Müze'de bulunuyor. Fotoğraf: özel koleksiyon
Józefa Wnukowa’nın ilginç duvar kağıdı dokumaları kafe, tiyatro, kabare veya modern döşenmiş özel dairelerin iç mekanlarda özel bir his ve atmosfer yaratıyordu. Heybetli duvar süslemeleri kołtryny (coltre, coltrina (Polonya’da malikanelerde kullanılan İtalyan kökenli duvar dekorasyon öğesi)) de fuar, sergi teşhir alanları düzenlemelerinde önemli rol oynuyordu. Bu teknik, sanatçıların kendilerini ifade etme ve teknik deneyler yapma konusunda daha özgür hissettiği, politik “çözülme” dönemi olan 1950lerin ikinci yarısında büyümeye başladı.
Stanisław Witkiewicz - Koliba Villası
Kościeliska Caddesi 18, Zakopane'da bulunan villa. Zygmunt Gnatowski için inşa edildi, 1892-1894; uzantılar Tadeusz Prauss tasarımıyla eklendi, 1901. Fotoğraf: Michał Korta
Zakopane Stili, sadece Zakopane’de değil tüm Polonya’da teorik varsayım kalıplarının ötesine geçerek uygulamaya dönüştürülebilmiş ilk Leh ulusal tarzıdır. Bu stilde yapılan ilk ev, 1892-1894 yıllarında Stanisław Witkiewicz’in tasarladığı ve inşa ettiği Zygmunt Gnatowski’ye ait Villa Koliba’dır. Bu, “geleneksel mimari ile konfor ve güzelliğin zorunlu kıldığı daha komplike ve rafine ihtiyaçların bağdaşabilmesi ihtimalleri üzerindeki tüm şüpheleri” yok etti.
Stanisław Wyspiański – Apollo
Krakow Tabibler Birliği Evi merdiveninin vitray penceresi, 1904 Fotoğraf: Michał Korta
İç mekanları, bir yandan yarı-teatral bir alan diğer yandan ruha adanmış dünya olarak ele aldığı kişisel bir ifade biçimi olarak kullandı. Tüm tutkusu, aklın içsel özgürlüğü olarak benimsediği bireysel potansiyelin kurtuluşuna odaklanmıştı –disiplinli fakat formülsel düşünceden bağımsız.
Not: Fotoğraflar aslen Out of the Ordinary’de yayımlanmıştır. 20. Yüzyılın Leh Tasarımcıları Czesława Frejlich tarafından düzenlenmiş ve Adam Mickiewicz Enstitüsü tarafından Karakter yayın evi işbirliğinde yayımlanmıştır (Varşova, 2011).
Yazan: Agnes Monod-Gayraud
Çeviren ve düzenleyen: Didem Bilgin