Komünist bir tüketim fetişi olarak dalga geçilen, kendine has bir lüks nesne olarak arzu edilen, simgesel ve bir aksesuar niteliğindeki boyutuyla Fiat 126, tüm rolleri ele geçirdi. Daha önceki sahiplerine ve şu dönemki hayranlarına kalırsa, Maluch (Polonya’da “yürümeye başlayan çocuk”, “ufaklık” anlamına gelen bu takma ad ile anılıyordu) sadece bir araba değil, bir yaşam tarzıydı.
“Maluch”un ilk televizyon reklamında çalan şarkının sözlerinden biri şuydu: “Nasılsın, sevgilim?”
Geçmişi olan bir araba
2013 yılında, ilk Fiat 126p’ların Güney Doğu Polonya’daki Bielsko-Biała’da bulunan FSM fabrikasından çıkmasından bu yana, tam 40 yıl geçmişti. Fabryka Samochodów Małolitrażowych (FSM), İtalyan Fiat markası izniyle, küçük kapasiteli arabalar üretmek üzere açılmış bir fabrikaydı. Bazıları Fiat 126’nın Polonya milli marşının üçüncü dizesinin tam karşılığı olduğu konusunda espriler yapardı: “Z ziemi włoskiej do Polski”, “İtalya’dan Polonya’ya”. Aslında bu dizeler, Napolyon döneminde, İtalya’da Napolyon’un yanında savaşan Polonya lejyonuna gönderme yapıyor.
Varşova, 1980, fotoğraf: Jerzy Michalski / Forum
Polonya’da ilk Fiat 126p üretilmeden iki yıl önce, tüm ülkede ancak 556.000 otomobil bulunuyordu. Bu, 1989 öncesi Komünist Polonya’da sadece araba üretimi sınırlandırılmakla kalmamıştı, aynı zamanda araba almak isteyenler de ciddi bürokratik prosedürlerle uğraşmak zorunda kalıyordu. PF 126p, sıradan ailelerin kullanımı için ilk gerçek, popüler ve uygun fiyatlı araba oldu.
Bu küçük Fiat, eski kuşaklar için bir sembol olmaya devam ederken, hikayesi de Komünist dönemin Polonya siyasetine kazındı. Top Gear sunucusu, ünlü direnişçi lider Lech Walesa’nın Sovyetler Birliği ordusu karşısında durmasının gerçek nedeni, ülkesini Komünizmin zincirlerinden kurtarmak değil, yeni bir araba almak için olduğunu ortaya atıyor. Her ne kadar, İngiliz gazeteci bu tip yorumlarıyla çizgiyi aştığı için ün kazansa da, buradaki gerçeklik payı şu: Polonyalılar, bu mucizevi derecede küçük araca kavuşabilmek için yıllarca bekledi.
Araba, neredeyse hemen tüm Polonya’da Maluch olarak anılmaya başladı. Ayrıca, motoru çalıştırıldığı anda çıkardığı sesler yüzünden, bazıları tarafından öksüren kişi anlamına gelen “Kaszlak” olarak da anılıyordu. Bazı Doğu Bloğu ülkelerinde bu arabaya farklı başka lakaplar da takıldı: Bit, Demir, Fare-Kamyon ve Karton. Model, 1989-1992 yılları arasında Avustralya’da da FSM Niki adıyla olduça ciddi bir başarı elde etti. O dönem süresince, Avustralya’nın en ucuz arabasıydı ve hatta, Avustralya pazarı için geliştirilmiş üstü açık bir versiyonu da vardı.
Araba birçokları için bir kabus oldu. Onlar için Sevimli bir Çocuk çok bir Öksürük canavarıydı. Ayda birkaç kez bozulur ve sahibini çıldırtma noktasına getirebilecek bir sabır testine sokardı. Birçok Fiat 126p kullanıcısının bu tip deneyimleri bir araya getirilip yayınlandı bile. Ancak görünüşe bakılırsa, o zamanın bu can sıkıcı deneyimleri bile, şu an sadece yüzlerinde gülümseme yaratan, Polonya kültüründe yer kazanmış eğlenceli bir anı gibi.
Bielsko-Biala, 1979. Fiat 126p reklam materyali, fotoğraf: Zbyszko Siemaszko / Forum
Bu deneyimlerden birinde, Polonyalı gazeteci ve televizyoncu Magda Olszewska, aracın zamanlama kayışından gelen sesi haşlanmakta olan patates sesine benzetiyor. Çok az Maluch sahibi, zaman zaman aracın ışıklarını bir elbise askısı veya bir fırça yardımıyla açık tutmak zorunda kalmıştır. Oyuncu Małgorzata Potocka’nın anılarındaki yeri ise, biraz daha farklı. Oyuncu, ufaklığı Łódź sokaklarında, içinde 11 kişi ile birlikte, bir yandan Sovyet şampanyası içerken oradan oraya sürüp, bir ev partisinden diğerine gittiği günleri hatırlıyor. Araba aynı zamanda bir pub, disko ve bir “yeraltı” tartışma kulübüydü. İlginçtir ki, oyuncu eşi Józef Robakowski ile de bu sayede tanıştı. Yine böyle bir gece sokaklarda gezerken, kendisi de içine 10 kişinin bindiği bir Fiat 126 kullanan Józef Robakowski ile çarpıştılar.... Ve buyurun size bir ilk görüşte aşk hikayesi...
Another phenomenon of humorous resourcefulness was the adventure constituted by packing up for a family holiday. It was a rather common endeavour to fit a four-person family and travel a thousand miles from Poland to Bulgaria, with all the luggage and camping equipment needed for the vacation. When all cracks of the car had been used up, board-games, books, and even plates would get stuffed under passenger's seats.
İronisever Polonyalılar’ın mizah anlayışıyla geliştirilmiş, o dönemin popüler esprilerinden biri şuydu:
Kowalski bir “maluch” ile yolda giderken yepyeni bir Porsche ile karşılaşır.
Camı açar ve Porsche’un şoförüne şöyle der: “Bayım, arabalardan anlar mısınız?”
“Hayır, pek uzman sayılmam”, der Porsche kullanan ve 120km/s hızla uzaklaşır.
Kowalski de hızını arttırır ve Porsche’u yakalar.
Camını açar ve tekrar sorar, “Arabalardan anlar mısınız?”
“Hayır, gerçekten bilmiyorum”, der Porsche kullanıcısı ve 200 km/s hızla uzaklaşır. Kowalski ise onu yine yakalar ve tekrar sorar,
“Bayım, lütfen, arabalardan anlar mısınız?”
Nihayet, Porsche sürücüsü yanıt verir: “Eğer evet dersem, duracak mısın?”
Kowalski yanıt verir, “Lütfen bayım, sadece bu şeyi ikinci vitese nasıl geçirebileceğimi bilmek istiyorum!”
Dönemin Polonyalı sanatçıları da Maluch hakkında oldukça hassastı. Bazılarına göre, bu yeni popüler lüks hayranlık, sosyalist-tüketim toplumunun yükseldiğini açıklayan yeni Komünist parti lideri Gierek’in siyasi slogan ve oyunlarının yansımasıydı. Ünlü sanatçı Zygmunt Rytka, bu fenomen hakkında ironik bir film yaptı. “Komünist arzu nesnesi”ni göstermek üzere yakın çekimler ve pop-art’ı anımsatan tekrarlar kullanarak birinci sınıf bir ironi ile yetkililerin demagojik maskelerini indirmeyi başardı. Model ayrıca, yukarıda adı geçen sanatçı, Józef Robakowski tarafından da tasvir edildi.
Józef Robakowski, 1978 yılında Łódź şehrinin merkezinde yeni inşa edilmiş bir binanın dairelerinden birine taşındı. Dairesinin mutfağından görebildiği insan ve olayları filme çekmeye başladı. Benim Kendi Sinemam isimli projenin bir parçasıydı ve 20 yıla yayılan bir süreci kapsayan film, mütevazi bir kayıt olmasının yanı sıra, bir baş yapıt. Robakowski’nin yapıtıyla ilgili yorumu şöyle: “Benim Kendi Sinemam, hiçbir gelişme olmazken geliştirdiğim bir şey.” Görünüşte basit olan bu yorum, ustaca işlenmiş anlamların çoklu katmanlar ile nasıl dolabileceğini gösterir nitelikte. Dışarıda gerçekleşen olayların açık bir şekilde objektif ve doğal belgelenişi, her günkü olayların yoğun karmaşasını örtbas ediyor. Robakowski’nin penceresinin dışında görünen olayları yakalayan suni ve otantik bir göz olarak, pencerenin önünden devamlı olarak tekrarlanan Maluch geçişlerini şahit oluyoruz.
Çizgi filmden bir sahne, yön.: Henryk Ryszka, fotoğraf: Filmoteka Narodowa/www.fototeka.fn.org.pl
En popüler çocuk animasyon filmlerinden biri olan Dobranocka serisinde, bölümlerden biri tamamen bu arabaya ayrılmıştı.
(Eğer Lehçe bilmiyorsanız sesini açmamanızı öneririz, ayrıca ses kalitesi oldukça kötü)
Maluch, şimdiki çağdaş sanat söylemiyle, zaman zaman alegori olarak hayata geri döndü. Geçtiğimiz yıl, Budapeşte’de Polonya Enstitüsü’nün ev sahipliği yaptığı bir etkinlikte, sanatçı Volodimir Kuznetsov’un yaptığı enstalasyonun adı Mały Fiat 126p idi. 1990’lara ait bir anıt.
Gardrop boyutunda bir araba, Volodymyr Kuznetsov, Mały fiat 126p. Pomnik lat 90., galeria-arsenal.pl izniyle
2011 yılında yapılan enstalasyon, sanat tarihçisi Izabela Kopania tarafından, daha geniş bir çerçevede, sanatta uluslararası materyal öğe kullanımı yöneliminin parçası olarak değerlendiriliyor. Edebiyatta ve görsel sanatlarda nesnelerin yoğun varlığı görülüyor. Bu yönelim, nesnelerin şimdiye kadar değişen anlamları ve tarihsel bağlantıları üzerine gelişen farkındalık ile ilişkilendiriliyor. Edebiyat öğretim görevlisi Czapliński’nin sözleriyle, Batı Avrupalı sanatçıların “çağdaş sanat çalışmalarında her şey gerçekten konuşkan hale geldi”. Kuznetsov’un çalışmasında ise, Maluch her ne kadar geçmişin sembolik objelerinden olsa da bu tarih özünde bireysel hikaye ve masallara bağlı ve bunlar politik sloganlardan çok daha hızlı bir şekilde algılanıyor.
PF 126p, Polonya kültüründe güçlü bir yer edinmiş bir araba. Nie ma mocnych (tartışmaya açık bir şekilde, Yenilmezler olarak çevrilebilir), yönetmenliğini Sylwester Chęciński’nin yaptığı Sami swoi (Sadece Kendi Dostlarım) üçlemesinden bir film. Film, komşu iki ailenin destansı hikayelerini ve hayatların iniş çıkışlarını konu alır. Filmin görüntüleri 1973 yılında çekildi ve "Mały Fiat/Küçük Fiat"ın rol aldığı ilk film. Filmde, bordo renkli bir Maluch, cenaze çelenkleriyle donatılmış şekilde Polonya’da gezinir. Hoş, filmdeki araba daha henüz Polonya’da piyasa sunulmuş bir model değildir. Bu model Polonya’ya 1972 yılında gelmiş ve sadece tanıtım amaçlı “gösteri araçları” olarak kullanılmıştır.
Nie ma mocnych (Take it Easy) filminden bir sahne, fotoğraf: Studio Filmowe Kadr / Filmoteka Narodowa/www.fototeka.fn.org.pl
Bu arabanın sahibi, Marek Koterski’nin filmlerindeki simgesel figür Adaś Miauczyński’ye aitti. Bu karakter, birçokları tarafından her Polonyalı’nın karanlık yönünü ve bilinçaltını temsil ediyordu. 1995 yapımı Nic śmiesznego (Nothing Funny) filminin bir sahnesinde Fiat 126p, bize “Cougher-Öksüren” tanımının nereden geldiğini açıkça gösteriyor.
Nic śmiesznego filminde Maluch sahnesi:
İlk kez araba yarışları sırasında, servis arabası olarak kullanılan Bombeller’den sonra, Ryjek adlı otomobil ortaya çıktı. Önünde orijinal 126 motoru, arkada düz bir yükleme alanı vardı. Lehçe, küçük burun anlamına gelen Ryjek’in, motorunun sığabilmesi için 19cm uzatılması gerekti.
Maluch bir kargo aracın gerekliliklerine göre yeniden yapılandırıldı, Fiat 126p, Bombel, fiat126p-bombel.pl izniyle
Görünüşe göre, bugünlerde Fiat 126p kar temizleme araçları, online alışveriş sitesi e-bay’in Polonya versiyonu “allegro auction” sitesinde oldukça popüler. Bunun nedeni oldukça açık, çünkü bu araçlar piyasada bulunan en ucuzları.
Son Polonyalı Fiat, üretim bandından 22 Eylül 2000 yılında çıktı. O, şimdi geçmişin sevgiyle anılan hatıralarından biri. Eski mühendis ve elektrikçi Antoni Przechodzień, arabanın orijinal olarak üretiminin yapıldığı Bielsko-Biała’da ilk Fiat 126p Müzesi’ni açtı. Ona göre, Maluch bir araba değil, bir yaşam tarzı.
Wrocław, 2013 Mart. Eski bir reklam, fotoğraf: Bartłomiej Kudowicz / Forum
Çeviren ve düzenleyen: Didem Bilgin