Brązowe okucie w formie przedstawiającej modlącą się kobietę, symbolika chrześcijańska, XI-XII wiek, przedmiot odkryty na grodzisku w miejscu składania ofiar bóstwom pogańskim, wyrób zapewne północnoeuropejski
Kałdus, niewielka wioska położona na wysokiej krawędzi doliny Wisły na Pomorzu Nadwiślańskim, niemal bez przerwy od 2. połowy XIX wieku nawiedzana jest przez archeologów i historyków. Miejsce to uznawane jest za jeden z najciekawszych punktów osadniczych na mapie archeologicznej Polski. Wystawa TAJEMNICE GÓRY ŚW. WAWRZYŃCA - WYKOPALISKA ARCHEOLOGICZNE W KAŁDUSIE opowiada o odkryciach dokonanych przez archeologów na terenie tej niewielkiej, pomorskiej wsi położonej na przedmieściach dzisiejszego Chełmna.
Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Kałdusie to historyczne Chełmno. Usytuowany jest na wysokiej, silnie porozcinanej krawędzi doliny Wisły, bezpośrednio przy wysokiej Górze św. Wawrzyńca będącej w istocie starym kopcem kryjącym pozostałości grodu łużyckiego sprzed około 2,7 tysiąca lat. Szczególny rozwój osady związany był z istnieniem przy Górze św. Wawrzyńca, miejsca kultu pogańskiego stanowiącego dla lokalnej wspólnoty plemiennej centralny punkt przestrzeni społeczno-osadniczej, gdzie odbywały się liczne uroczystości religijne i zgromadzenia plemienne. Podczas nich, na ołtarzu kamiennym usytuowanym u podnóża Góry, składano krwawe ofiary bogom i demonom poświęcając w tym celu zarówno ludzi, jak i zwierzęta. W drugiej połowie X wieku miejsce to przejęli Piastowie w trakcie ich sukcesywnego podboju Pomorza Wschodniego. Ostatecznemu włączeniu tych obszarów w granice państwa gnieźnieńskiego służyło stworzenie w Chełmnie głównego ośrodka władzy politycznej i kościelnej typu sedes regni principalis. Częścią tych planów było rozpoczęcie na początku XI wieku budowy potężnych fortyfikacji grodowych, a przede wszystkim murowanej świątyni chrześcijańskiej w stylu wczesnoromańskim oraz związanej z nią kamiennej kaplicy budowanej zapewne z myślą o baptysterium. Do tego miejsca docierali pierwsi misjonarze, tutaj również odbywały się masowe chrzty społeczności nadwiślańskiej. Z czasem powstał tu największy ośrodek osadniczy na Pomorzu Wschodnim porównywalny pod tym względem tylko z Gdańskiem. Na powierzchni kilkunastu hektarów przez następne dwa stulecia zamieszkiwała duża grupa ludności miejscowej oraz obcego pochodzenia, wywodzącej się z różnych części ówczesnej Europy. Dzięki wyjątkowo korzystnemu położeniu, na skrzyżowaniu głównych szlaków dalekosiężnych docierali tu m.in. głównie zajmujący się handlem wikingowie, którzy chowani byli na miejscowym cmentarzu zgodnie z tradycjami skandynawskimi. W latach 30-tych XI wieku, w trakcie reakcji pogańskiej i chwilowego rozpadu państwa, ośrodek chełmiński został silnie zniszczony, a budowę świątyni przerwano. W XII i na początku XIII wieku ranga Chełmna nieco osłabła, choć istniał tu ośrodek kasztelański, który miał wybitnie strategiczne znaczenie, zwłaszcza z uwagi na bliskość plemion pruskich nękających północno-wschodnią rubież państwa piastowskiego. Liczne pozostałości archeologiczne odkrywane przy Górze św. Wawrzyńca świadczą o niezwykłej historii tego miejsca, które ze względu na swoje geopolityczne położenie, odgrywało istotną rolę w procesie chrystianizacji Pomorza Wschodniego i Prus.
Brązowa zapinka tarczowata ze szklanym oczkiem i wytrawionym na nim znakiem krzyża, XI-XII wiek, przedmiot odkryty na grodzisku w miejscu składania ofiar bóstwom pogańskim, wyrób zapewne zachodnioeuropejski lub jego naśladownictwo, zapinka służąca do spinania szat | Srebrny denar księcia czeskiego Brzetysława (lata 1038-1055) stanowiący jeden z elementów skarbu siekańcowego znalezionego w grobie; srebro w postaci monet i ozdób zachowanych w całości lub we fragmentach, o wadze około stu dwudziestu gram, znajdowało się w skórzanym mieszku w okolicach prawej, górnej kończyny zmarłej kobiety |
Szklana kolia z bursztynowym paciorkiem odkryta w jednym z grobów na cmentarzysku szkieletowym, XII wiek, założona na szyję zmarłej kobiety; produkt zapewne miejscowy | Krążek z poroża, zapewne kamień do gry, na przedniej stronie zdobienie w formie okręgów: większych, koncentrycznie wpisanych w siebie oraz mniejszych, umieszczonych na obrzeżu krążka; symbolika kosmologiczna lub chrześcijańska; z tyłu napis runiczny o treści "przedmiot Iona" (chrześcijańskie imię Jan), odkryty na grodzisku w miejscu składania ofiar bóstwom pogańskim; wyrób zapewne skandynawski z XI-XII wieku |
W trakcie badań archeologicznych prowadzonych w latach 1996-2003 archeolodzy z toruńskiego Uniwersytetu Mikołaja Kopernika odkryli kilkadziesiąt tysięcy przedmiotów zabytkowych oraz wiele innych pozostałości poświadczających wielowiekową tradycję zasiedlenia tego miejsca. Wiele z tych znalezisk potwierdza szczególną rangę ośrodka chełmińskiego we wczesnym średniowieczu. Część z nich eksponowana jest na wystawie TAJEMNICA GÓRY SW. WAWRZYŃCA. Otwiera ją makieta ukazująca wczesnośredniowieczny układ przestrzenny Chełmna z wydzielonym grodem, osadą podgrodową oraz cmentarzem. Centralną część ekspozycji zajmuje platforma, na której zrekonstruowano jedną z komór grobowych kryjących pochówki przybyszów z Północy wraz z luksusowym wyposażeniem w niej odnalezionym (brązowa misa, drewniane wiadra okute żelazną blachą, drewniany talerz wykończony pozłacanymi okuciami z brązu i inne). Obok zobaczyć można resztki podobnej komory, w której pochowano woja wraz z uzbrojeniem (miecz i nóż) oraz drewnianym wiadrem. Pokazano ją w stanie, w jakim została odsłonięta przez archeologów. W obejściu platformy umieszczono gabloty zawierające najbardziej interesujące zabytki odnalezione ostatnio w Kałdusie, w tym m.in. krążek z poroża z napisem runicznym, brązowe okucie w formie orantki, naszyjnik ze srebrnych kaptorg i kamieni półszlachetnych oraz srebrny depozyt złożony z licznych monet i ozdób. W sumie na wystawie zgromadzono ponad tysiąc przedmiotów wykonanych z gliny, poroża, kości i metali, zarówno z żelaza, jak i srebra i złota. To jedynie część, jednego z największych zbiorów tego typu w Polsce. Zabytki uszeregowano tematycznie uwzględniając poszczególne sfery życia mieszkańców Góry św. Wawrzyńca.