Akademizm wyrósł z akademickiej teorii i praktyki warsztatowej, ukształtowanej i utrwalonej w przeszłości. Rozwinął się w XIX wieku w kręgu oddziaływania oficjalnych instytucji artystycznych: akademii sztuk pięknych, wystawowych salonów i urzędowego mecenatu. Akademie zaczęto zakładać w XVI wieku we Włoszech (Accademia della Arte del Disegno we Florencji, Akademia Carracchih w Bolonii, Accademia di San Luca w Rzymie) dla podniesienia społecznego statusu i prestiżu artystów, a potem także dla kształcenia młodzieży artystycznie uzdolnionej. Ostateczny kształt akademia uzyskała we Francji w czasach Ludwika XIV (Royale Académie de Peinture et Sculpture w Paryżu, rok założenia: 1648) jako instytucja włączona w system administracji państwowej, organ patronatu nad sztuką, ale także jej kontroli. Stworzono wówczas, w znacznym stopniu działające do dziś, formy instytucjonalnego zarządzania twórczością artystyczną, systemy nauczania artystycznego, stypendiów i konkursów, publicznych pokazów twórczości artystycznej.
Podstawą akademickiej teorii sztuki, sformułowanej w XVII wieku w kręgu francuskich teoretyków, jest przekonanie o intelektualnym charakterze twórczości artystycznej. Jego istotą stał się pogląd, że sztuka należy do sfery intelektu, a nie rzemieślniczej praktyki, a jej głównym celem jest osiągnięcie piękna. Zgodnie z nimi zasady rządzące sztuką są poznawalne, a ich przyswojenie daje gwarancję artystycznej doskonałości. Zadaniem sztuki, według zasad akademizmu, stało się przekazywani idei, naśladowanie wyidealizowanej natury. Wyznający te zasady XIX-wieczny akademizm zmieniał się jednak pod wpływem aktualnych prądów artystycznych: romantyzmu, historyzmu, realizmu. Najwyżej w akademickiej hierarchii znajdowało się malarstwo o tematyce historycznej i krajobrazowe. Przedstawiano ważne wydarzenia historyczne zaczerpnięte z Biblii, dziejów starożytnych i współczesnych. Sceny historyczne i alegoryczne, pejzaże malowane najczęściej w wielkich formatach. Za najbardziej wpływowych przedstawicieli europejskiego akademizmu uważani są: Paul Jacques Baudry (1828-1886), Alexandre Cabanel (1823-1889), Peter von Cornelius (1783-1867), Paul Delaroche (1797-1856),
Henryk Siemiradzki (1843-1902), twórca efektownych akademickich obrazów z życia antycznej Grecji, Rzymu i pierwszych chrześcijan (m.in. POCHODNI NERONA, DIRCE CHRZEŚCIJAŃSKIEJ, RZYMSKIEJ SIELANKI).
W sztuce polskiej XIX wieku, rozwijającej się w trudnych warunkach politycznej niewoli, szczególnie rozwinęło się malarstwo historyczne, nawiązujące do narodowej przeszłości, o silnie zaznaczonym patriotyzmie. O jej narodowym obliczu, zwłaszcza w drugiej połowie stulecia, zdecydował dorobek artystyczny m.in.
Wojciecha Gersona (1831-1901),
Franciszka Kostrzewskiego (1828-1911),
Jana Matejki (1838-1893),
Aleksandra Kotsisa (1836-1877),
Artura Grottgera (1837-1867),
Józefa Brandta (1841-1915),
Józefa Chełmońskiego (1849-1914),
Maksymiliana Gierymskiego (1846-1874),
Aleksandra Gierymskiego (1850-1901), Franciszka Żmurki (1859-1910),
Stanisława Witkiewicza (1850-1915).
Wystawa ŚWIAT NAMALOWANY. SZTUKA AKADEMICKA W XIX WIEKU gromadzi około 80 obrazów i 50 rysunków polskich i zagranicznych twórców, pochodzących ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie, Krakowie i Poznaniu. Prezentowane są m.in. akademickie kompozycje Wojciecha Gersona, Jana Matejki, Józefa Brandta, Henryka Siemiradzkiego, Józefa Chełmońskiego, Aleksandra Gierymskiego, Franciszka Żmurki, Jeana Augusta Ingresa, Lovisa Corintha, Piere'a de Chavannes'a, Ary Scheffera, Hansa von Maréesa, Maxa Liebermanna, Maxa Klingera, Adolfa Menzla, Iwana Ajwazowskiego.