Ekspozycja przygotowana w Muzeum Historii Fotografii w Krakowie zorganizowana została z okazji odbywającej się w tym mieście konferencji ICOM Costume Committee "Poland and other Crossroads in Dress" (28 września - 3 października 2003). Spotkanie stało się pretekstem do przedstawienia na fotografiach polskiego stroju narodowego i jednocześnie prezentacji dorobku fotografów działających od drugiej połowy XIX wieku do lat 30. XX stulecia. Pokazane fotografie pochodzą z najznakomitszych atelier, m.in. krakowskich: Walerego Rzewuskiego, Ignacego Kriegera, Józefa Sebalda, Juliusza Miena, Tadeusza Rzący, Franciszka Kryjaka i Józefa Kuczyńskiego; lwowskich: Teodora Szajnoka, Teodozego Bahrynowicza, Karola R. Sternfelda, N. Lissy; Grzegorza Białoruskiego i Leona Starży Majewskiego z Tarnowa; Zygmunta Freya z Drohobycza i Józefa Weihraucha z Brzeżan, a także fotografów z Wiednia - Robendinga i Monckhovena oraz Mondela i Jackoba z Wiesbaden.
Fotografia, wynaleziona w 1839 roku, okazała się technologią zdecydowanie tańszą od malarstwa i łatwiej dostępną, co wcale nie oznacza, że od razu stała się tania i powszechnie stosowana. Przez kilka dziesięcioleci była sztuką elitarną. Pierwsze fotografie portretowe na podłożu papierowym wykonywano w standardowych formatach: wizytowym - 6,5x10,5 cm oraz gabinetowym - 10,5x16,5 cm. W latach 60. XIX wieku powstawały obrazy, na których upozowani przez fotografa modele przyjmowali konwencjonalne pozy. Dla podkreślenia przynależności stanowej czy terytorialnej fotografowano członków rodów szlacheckich i mieszkańców wsi. Unikatowym dokumentem, powstałym w zakładzie fotograficznym Walerego Rzewuskiego, są wizerunki powstańców z 1863 roku. Tego typu zdjęcia wykonywano aparatami atelierowymi w specjalnie przygotowanych wnętrzach zakładów fotograficznych. Fotografie naklejane były na zamawiane w warsztatach litograficznych tekturki zdobione winietami. Stosowane przez ówczesnych fotografów techniki pozwalały uzyskać obraz czarno-biały lub tonowany w sepii. Fotografie nie odzwierciedlały więc naturalnej kolorystyki. Temu niedostatkowi miało zaradzić podkolorowywanie obrazów farbami i pastelami. W ten sposób upiększał swoje prace rodzinny zakład Kriegerów, gdzie zatrudnieni retuszerzy i malarze domalowywali desenie i kolory. Zdarzało się, że decydowały tu indywidualne odczucia estetyczne i upodobania kolorystyczne.
Strój narodowy kojarzy się z męskim ubiorem szlacheckim - kontuszem i żupanem przepasanym pasem z tkaniny, rzadziej z ubiorem kobiecym - kaftanem lub krótkim kontusikiem. W ujednoliconej formie funkcjonował od lat 30. XVII wieku do lat 60. XVIII stulecia. Odwoływał się wówczas do ideologii sarmatyzmu uzasadniającej wyższość stanu szlacheckiego. W XIX stuleciu, głównie na terenie Galicji, noszony był z okazji świąt narodowych i kościelnych, symbolizował polskość i przywiązanie do rodzimej tradycji. Kontynuacją tej tradycji jest noszenie ubioru szlacheckiego przez członków cechów rzemieślniczych, między innymi Krakowskie Bractwo Kurkowe. W związku z obowiązującą w XIX stuleciu powściągliwością w modzie męskiej, powszechnie noszonym ubiorem szlacheckim była, skromniejsza w formie, czamara. W 1863 roku jej rola znacznie wzrosła, funkcjonowała jako ubiór powstańczy, a jej noszenie było wyrazem uczuć patriotycznych. Kobiety demonstrowały uczucia narodowe nosząc, w latach 1861-1866, żałobę narodową. W ubiorach kobiecych obowiązywały suknie o zabudowanych stanikach i rozpiętych na krynolinie spódnicach, z białymi kołnierzykami i mankietami. Czerń stosowano zamiennie z fioletem a bieli nadano symbol wolności. Popularną biżuterią patriotyczną były ozdoby o symbolice religijnej - krzyżyki i korona cierniowa oraz martyrologicznej - kajdany.
W XIX wieku, działalność o charakterze narodowym prowadziło Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół". Jego członkowie - ubrani w ujednolicone uniformy - szaropopielate czamary kościuszkowskie, amarantowe koszule, szarawary, pasy i wysokie buty, z czapkami batorówkami ozdobionymi piórami sokolimi brali udział w uroczystościach patriotycznych: zlocie "Sokoła" na obchodach grunwaldzkich w Krakowie w lipcu 1910 roku, świętowali rocznice powstań narodowych czy uchwalenie Konstytucji 3 Maja.
Z ubiorem narodowym utożsamiany jest strój krakowski. Rozkwit barwnych strojów regionalnych przypadł na drugą połowę XIX stulecia, a o ich popularności zadecydowały względy społeczne i ekonomiczne. Kobiety nosiły haftowane koszule związywane pod szyją kolorowymi wstążkami, gładkie lub kwieciste spódnice, które wdziewano po dwie a nawet trzy - aby nadać im obfity kształt, płócienne lub tiulowe zapaski, aksamitne bądź sukienne gorsety zdobione haftem lub cekinami. Na plecy zarzucały chusty "naramienne" - kraciaste lub ze wschodnimi wzorami. Mężczyźni przywdziewali kaftany, szerokie spodnie z białego płótna w czerwone lub niebieskie pasy, na wierzch sukmany bogato zdobione obszyciami i frędzlami - "chwastami". Pięknie prezentowały się szerokie, skórzane pasy nabijane gwoździkami, do których przypinano zdobione torebki. Popularnym nakryciem głów były rogatywki - czapki sukienne z pawim piórem bądź czapki wełniane, zwane magierkami.
Zachowane do dzisiaj elementy stroju ludowego i źródła pisane ich dotyczące nie zawsze odpowiadają zachowanym fotografiom. Tym większą wartość przedstawiają barwne przeźrocza Tadeusza Rzący, wykonane w latach 1907-1912, aparatem składanym na klisze szklane 9x12 cm, między innymi w podkrakowskich Bronowicach. Dobry stan zachowania przeźroczy sprzed stu lat pozwala odtworzyć kolorystykę strojów ludowych. Ich dodatkowym walorem jest tematyka - w zainscenizowanych obrazach, autor upozował modeli w plenerze, przed wiejskimi chatami, w naturalnej scenerii.
Wartość ikonograficzna starych fotografii odnosi się do fasonu i kroju garderoby, poszczególnych jej elementów, zdobnictwa oraz sposobu jej noszenia. Niewiele wnosi o kolorystyce czy fakturach tkanin. Przydatność XIX-wiecznych fotografii do badań kostiumologicznych znakomicie uzupełnia się ze źródłami pisanymi i barwnymi przedstawieniami malarskimi.
Źródło: Muzeum Historii Fotografii w Krakowie | |
Muzeum Historii Fotografii
ul. Józefitów 16, 30-045 Kraków
tel: (+48 12) 634 59 32
tel/fax (+48 12) 633 06 37
www.mhf.krakow.pl